Work: Kahoy

Tinaram ko sa babayi:

Sa payo ko igwang kahoy na an dahon an bilang kan kun pirang otro takang pigrurumdom.

Nagi-ulok siya. Garo hali sa daga may kuminanap na lindok sa saiyang tabay, pasakat sa taklob niyang tiklop. Kuminiling siya sa luwas kan balkon, ta garo nawaran ki paros sa laog, ta tibaad ituga kan dugo sa saiyang pisngi an duga na nagdumig sa saiyang tago. Muya niyang isipon kong pighihiling niya su mga bituon; muya kong mahiling niya na pighihiling niya an sarong pagkapasa kan mahewason na liwanag na habo mag-sararo.

An pagrarom kan banggi sinukol ko sa pag ngana kan bulan. Nugad saro ako sa mga naghahalat kan pirot, nakatanaw sa bintana, pigmamate an dai paghiro kan kagayonan. Ta sa irarom kan patenteng nalingawan kan nangiturog nang igwang buhay, sa mga tuog naghihiro an kamunduan,.

Arog kan saiyang ulok, na garo danaw na sarong beses sana kutawon ngani humukol na daing katapusan, na tinahuban niya kan likod kan saiyang kamot, bako para pahaluhon kundi irayo sa huna niya dai makakasabot. Pero muya kong aramon an buot niyang taramon.

Muya kong aramon na kasubago niya pa muyang lumuwas, dumalagan sa banggi, parabason an pilak sa nagraraba-raba niyang unit.

Disyembre 15, 2008. Tabaco.

Kahoy

Sinabi niya sa babae:

Sa isip ko mayroong kahoy na ang dahon ay ang bilang ng kung ilang ulit kitang inaalala.

Napangiti siya. Tila mula sa lupa may gumapang na kiliti sa kanyang hita, paakyat sa kanyang tinakpang tiklop. Lumingon siya sa labas ng balkon, dahil tila nawalan ng hangin sa loob, dahil baka ikumpisal ng dugo sa kanyang pisngi ang gata na nanunubig sa kanyang tago. Nais niyang isipin kong pinapanuod niya ang mga bituin; nais kong makita niya na pinapanuod niya ang isang pagkabasag ng malawak na liwanag na ayaw magkaisa.

Ang paglalim ng gabi sinukat ko sa pag tindi ng buwan. Minsan isa ako sa mga naghihintay ng antok, nakatunghay sa bintana, niraramdam ang hindi paggalaw ng kagandahan. Dahil sa ilalim ng ilaw na nalimutan ng nakatulog nang may buhay, sa mga nanigas gumagalaw ang kalungkutan.

Tulad ng kanyang ngiti, na parang sanaw na isang beses lamang galawin upang umalon ng walang hanggan, na tinakpan niya ng likod ng kanyang kamay, hindi para patahanin kundi ilayo sa hindi makakaintindi. Ngunit gusto kong alamin ang nais niyang sabihin.

Nais kong alamin na kanina niya pa gustong lumabas, tumakbo sa gabi, palawigin ang pilak sa nag-aalab niyang balat.

Litrato: Mga huling eksena sa pelikulang Wu Ji (The Promise) ni Chen Kaige

Work: Tapos na an Istoryang ini / Tapos na ang Istoryang ito

Tapos na an istoryang ini

Tapos na an istoryang ini. Saro sana an padumanan—sa katapusan. Gabos na paghiro pagrani pasiring sa hudyan, sa ultimo, sa naghahalat na nakaagi, na mangyayari pa sana.

Dai ta pag-isipon na nagbubuka sa hampang ta an gabos na ini arog kan preskong burak o tunog na dai pa nahihiro. Isipon ta na pighahampang ta sana an kun ano an natapos na, an naistorya na sa puon kan kahoy, an aram na.

Tibaad sabihon mong ika an magibo kan saimong istorya. Ika sana an aktor, an tagahiro, an tawo-tawo, nagdadalagan an istorya sa kusog na dai mo man kayang suhayon. Mismong an saimong pagsuhay, o dawa ngani pag-uyon sa puwersang ini pag-akto na sana kan dapat mangyari.

Aram mo na an istoryang ini, nahiling mo na ngani an katapusan. Piglilinga mo sana an sadiri sa lingaw. Para sa “gayon” kan kinaban, sa “siram” kan buhay.

Rumdumon mo, ta kun dai tatahuban ka kan nganang kamunduan sa saimong dai pagka-aram. Huhunaon mong ika an nagdara sa sadiri mo digdi sa pasakit. Babasulon mo an dai paglataw kan dalan pasiring sa mas maray na kamugtakan .

Dai na man na ibang dalan kundi ining biniklad satuya. An mga panas buda halnas, an gian buda ginhawa sa agihan dai man maluluktusan.

Ata dawa pa taramon mong mahaman kang sadiri mong tinampo, an pag mawot mong maghaman, an saimong pagtaram kaining kamawotan, pagsusog mo sana kan saimong piglalakawan.

An dalan, an istorya, dai na mabago. Saro sana an satong magiginibo: an bagohon an dalagan kan satong pamayo. Sa pagbuntog sa kasakitan kita nakukulugan. Sa kamaangan manungod sa buhay na totoo kita nagagadan.

Magmaan dai magdasmag. Maanan an isip, an lawas na nagmamati kan sakit, dai magladop sa kasakitan. Maanan an puso na nagmamawot, dai magdusmog sa pigmamawot. Maanan siring man an mga lawas, an mga isip na nagsasayaw sa kumpas kan kinaban. Maanan an diit-diit kan mga ining pag-uli sa ati. Maanan mo an kulog, maanan mo an ogma, an siram na minatugdon sa pagmati, kinabuhay, isip. Maanan mo sana, dai mo pagpakupuon, pagpaduoton saimo, dai paglunudon an sadiri sa pigsasapar kan nakapatos saimo. Ta ini an suklob na mabuta sa saimong pagmaan. An maparabas saimo sa dalan na pano ki bulot na daing mata. An maturo saimo ki kapatalan nganing sa katapusan, dawa naampos mo na an kasagkodan kan istorya, papalapagon ka man giraray kaini sa mga dai man mabubukod.

Nobyembre 22, 2008. Tayhi.

* * *

Tapos na ang istoryang ito

Tapos na ang istoryang ito. Isa lang ang patutunguhan--ang katapusan. Lahat ng paggalaw paglapit patungo sa huli, sa ultimo, sa naghihintay na nakaraan, na mangyayari pa lamang.

Huwag nating isipin na bumubuka sa harap natin ang lahat ng ito tulad ng sariwang bulaklak o hamog na hindi pa nagagalaw. Isipin nating hinaharap lamang natin ang kung ano ang natapos na, ang naikuwento na sa punong kahoy, ang alam na.

Marahil sasabihin mong ikaw ang gagawa ng iyong istorya. Ikaw lang ang aktor, ang taga-ganap, ang tautauhan, tumatakbo ang istorya sa lakas na hindi mo kayang suwayin. Mismong ang iyong pagsuway, o kahit nga ang pagsunod sa puwersang ito, pag-ganap na lamang ng dapat mangyari.

Alam mo na an istoryang ito, nakita mo na nga ang katapusan. Hinihele mo lamang ang iyong sarili sa paglimot. Para sa "ganda" ng mundo, sa "sarap" ng buhay.

Alalahanin mo, dahil kung hindi tatabunan ka ng sobrang kalungkutan sa iyong hindi pagkaalam. Aakalain mong ikaw ang nagdala sa sarili dito sa hirap. Sisisihin mo ang hindi paglitaw ng daan patungo sa mas mabuting kalagayan.

Wala na namang ibang daan kundi itong binuklat sa atin. Ang mga tulis at dulas, ang gaan at ginhawa sa daan ay hindi maiiwasan.

Kahit pa sabihin mong gagawa ka ng sariling lansangan, ang kagustuhan mong gumawa, ang iyong pagpahayag ng kagustuhan, pagbakas mo lamang ng iyong linalakaran.

Ang daan, ang istorya, hindi na magbabago. Isa lang ang ating magagawa: ang baguhin ang takbo ng ating kaisipan. Sa paglublob sa kahirapan tayo nasasaktan. Sa kamangmangan ukol sa buhay na totoo tayo pumapanaw.

Tumingin huwag sumubsob. Tingnan ang isip, ang katawan na dumarama sa hirap, huwag sumisid sa kahirapan. Tingnan ang puso na nagnanais, huwag magkandarapa sa ninanais. Tingnan din ang mga katawan, ang mga isipan na sumasayaw sa kumpas ng daigdig. Tingnan ang unti-unting pag-uwi ng mga ito sa dumi. Tingnan mo ang sakit, tingnan mo ang saya, ang sarap na dumarapo sa pandama, ari, isip. Tingnan mo lamang, huwag mong pakapitin, padampiin, huwag mong lunurin ang sarili sa dinaranas ng bumabalot saiyo. Dahil ito ang talukbong na bubulag sa iyong pagtingin. Ang magpapaliwaliw sayo, walang mata, sa daang puno ng lubak. Ang magtuturo sayong kakitidan upang sa katapusan, kahit maabot mo na ang dulo ng istorya'y paghahabulin ka nito sa mga hindi kayang abutin.

Photo: "End of the Road" from http://pixdaus.com/?sort=tag&tag=suicide

Work: An Ikos / Ang Pusa

An Ikos

Puon pagmuklat sagkod pagpiyong, uru-aldaw, sa saiyang ikog, liog, paa, isapar kan kuting an tarom kan ido na nagngingipon.

Hingalo saiya an uriyak na minakamang hali sa saiyang rarom pasakat sa ngimot, ta nagagabot, naguguyod kaini an kulog paluwas sa saiyang lawas.

Sa pagtios, nakaka-okod kitang matuod: kun maanan mong maray garo na sana kawat an dulak, ta dawa nagdudulag su ikos, naghahalat ini, an pagtabyon kan saiyang ikog pag-taon, pagtangro sa malumoy niyang lawas sa nag-aadal na kagat. Dawa an pagkamrag niya sa para tao saiyang sakit, palabas na pulugospogos, na pagdurat sa pigdudulagan an katuyohan. Ta ini baga an totoong katalian: an pag-ako kan kamugtakan kan kinaban, an pagpahunod, an pag-utob sa tuklang kan dalan na pig-uusol kan dapat mangyari.

Kaya ngani magayon bagang isipon na an lugar na ini na su pig-aapod tang impyerno. Pagkatapos kaini dai nang titiuson. Gabos na kulog digdi na sasakiton. Pero namuyahan ta na baga digdi—sa kawaran ki katoninungan—kan kita natuod, nakaokod kitang mamuot.

An hapot ngani, pagnatapos na su kagat sa liog, pagnasweto na kan pigpapasakitan an ilusyon na yaon digdi an kaogmahan, pagnaipos niya na an sadiri para sa pagbalyo, pano kun subulon siya kan naukdan na pagkamuot pa-uli sa tinuodan niya nang kulog?

Ang Pusa

Mula pagmulat hanggang pagpikit, araw-araw, sa kanyang buntot, leeg, binti, dinaramdam ng kuting ang talim ng tutang nagngingipin.

Pahinga sa kanya ang iyak na gumagapang mula sa kanyang lalim paakyat sa bibig, dahil nabubunot, nababatak nito ang sakit palabas sa kanyang katawan.

Sa pagtitiis, natututo tayong masanay: kung pagmamasdan nating mabuti parang laro na lamang ang away, dahil kahit lumalayo ang pusa, naghihintay ito, ang pagkumpas ng kanyang buntot ay pagpain, pag-alok sa malambot niyang katawan sa nag-aaral ng kagat. Kahit ang pagkalmot niya sa taga-bigay sa kanyang sakit, palabas na paghulagpos, na pag-tukso sa tinatakbuhan ang punto. Dahil ang totoong katalinuhan ay ito: ang pag-ako ng kalagayan ng daigdig, ang pagparaya, ang pagsunod sa usad ng daan na itinutulak ng dapat maganap.

Kaya nga magandang isipin na ang lugar na ito na ang tinatawag nating impyerno. Pagkatapos nito wala nang titiisin. Lahat ng sakit dito na dadamhin. Ngunit nagustuhan na natin dito--sa kawalan ng kapanatagan--nang tayo'y masanay, natuto tayong magmahal.

Ang tanong nga'y, pagnatapos na yung kagat sa leeg, pagnapatanda na ng pinaparusahan ang ilusyon na nandito ang kaligayahan, pagnaihanda niya na ang sarili para sa pagtawid, paano kung ayain siya ng natutunang pag-ibig pauwi sa nakasanayan nang sakit?

Work: Para sa Nawarang Obra/ To the Lost Work

PARA SA MGA NAWARANG OBRA

Arog kan aking nagadan an nawarang obra. Dai pa nahiling kan kinaban; an kinaban kan nawarang obra dai pa nahiling .

Nadiskwido sa salang pagsaray o tuyong bigla na sanang napara, dai na kaipuhan osipon kun pano hinanap, pano hinidaw.

Pasain na an mga ini? Dawa an matris-isip na nagmukna, nagbados, buda naghulpot, naghaman, dai na masusog dawa sa pagmati buda pagrumdom.

An mga taramon na tinukdol sa kawaran nai-uli sa kawaran. Bakong garo magayon na okasyon? Iyo sana an, dai ta na masasapar gilayon an ogma pagkairiba ini. An pigtatao kaini satuyang kamugtakan, pagdai na sinda garo nawawara naman. Apirmasyon kan pagigi tang yaon—pagnapara na, garo dai man kita nagin.

May nagbabasa daw kan nawawarang obra sa balyo kan nasasapar na reyalidad? Ano an mataram na hale sa kamot ko an obrang wara na? Ano an mataram na igwa akong kamot na nagtubong ki panurat para hamanon su obra? Pano matutukar an ideya na an obra yaon na pataw-pataw sa kawaran?

An obrang nahaman, nawara, yaon na sa lugar kun sain an gabos na dai na nakua yaon. An sarayan kan mga bagay na nawara. Arog kan isog o kaakian. Wara nang mataram na nagin satuya an mga ini. Dawa pagrumdom. Arog kan buhay tang diit-diit naaatas. Sagkod sa dai na marumduman kun an lawas tang ini yaon talaga digdi.

* * *

English: To the Lost Work

The lost work is a child that has died. He hasn't seen the world; no one has seen the world of the lost work.

Either caught in a mishap of improper keeping or by intention, it vanished in an instant, it is needless to mention how it was sought, how it was missed.

Where are they headed for? Even the mind-womb which created it, conceived it, birthed it, and moulded it, cannot track it even in feeling and in memory.

The words sown from nothingness were returned to nothingness. Isn't this a cause for celebration? However, we will never again be able to relish the bliss of being with it. The solace it gives us, goes away too when they are gone. With the disappearance of the affirmation of our being here, it feels we have never been.

Is there someone reading the lost work in the other side of our experienced reality? What will declare that the lost was our handiwork? What will say that I have held a pen and wrote the piece? How can we discuss the idea that the work now floats in the void?

The work that was made and lost is now in where all that was never found are. The keeper of all that was lost. Like courage or youth. Nothing can tell that these were once ours. Not even remembrance. Like our life which slowly wastes away. Until we can never remember if even our body was really here.

An Dalan Kan Sinayumahan (Jaime Jesus Borlagdan)

An Dalan kan Sinayumahan

Hunaon ta an hurop-hurop kan sinayumahan, mantang pigdadara kaini an sadiri sa ulian.

Hihidalion niya an paghali sa pinangyarihan, kun hain an saiya nagpahali; muya niyang masampot tulos an sarong sirungan.

Mala sa gubot na dai niya masabutan sa laog, muya niyang masampot tulos an madali masabot.

An hurop-hurop kan sinayumahan, hunaon ta, mantang sa madiklom na agihan pigmamati niya an dalan. Sa saiyang timak saralak an gapo buda awot, pero anas panas an saiyang namit, an saiyang tanda, puros tunok.

Sa pandong kan mga patente kan banggi an brilyanteng nabibilog sa saiyang mata pigrarayo niya an silyab.

Pigtatais an saiyang lambang lakad kan tarom kan tipak na mga batiris. Pigsususog niya sa batak sa paril an pasa sa saiyang laog.

Dawa anong dali-dali, halaba ining banggi arog kan pagtagbo kan dai na makakaagi. Dai tulos matatapos an muya nang matapos, dulo na maduso an haldat na pigtitios.

An muyang lingawan lalo an linaw sa piyong, sa diklom dulo an libong, dulo an pagtalibong sa puon.

****

The Way of the Rejected

Let us approximate the thoughts of the rejected, as he carries himself home.

Quickly, he will leave the place where it happened, the place where the one who left is in; he wants to arrive at a shelter immediately.

Because inside is a tangle he cannot undo, he likes to quickly reach something easy to know.

Let us approximate the thoughts of the rejected, while in the dark path he feels for the way. In his every step stones and grass combine, but all he can taste is sharpness, all he remembers are thorns.

Under the canopy of night lights, he veils the brilliance of the gem that is forming in his eyes.

His every step is grounded by the blade of broken pebbles; he traces in the concrete cracks the shards within him.

No matter how he hastens, the night is long like meeting one who will not arrive. What is brought to a stop hurriedly will not end, the sting of injuries will ache more while suffered.

The clarity of what is to be forgotten intensifies in the closing of eyes, perplexity increases in the darkness, one circles around the beginning even more.

An Dalan Kan sinayumahan/ The Way of the Rejected

An Dalan kan Sinayumahan

Hunaon ta an hurop-hurop kan sinayumahan, mantang pigdadara kaini an sadiri sa ulian.

Hihidalion niya an paghali sa pinangyarihan, kun hain an saiya nagpahali; muya niyang masampot tulos an sarong sirungan.

Mala sa gubot na dai niya masabutan sa laog, muya niyang masampot tulos an madali masabot.

An hurop-hurop kan sinayumahan, hunaon ta, mantang sa madiklom na agihan pigmamati niya an dalan. Sa saiyang timak saralak an gapo buda awot, pero anas panas an saiyang namit, an saiyang tanda, puros tunok.

Sa pandong kan mga patente kan banggi an brilyanteng nabibilog sa saiyang mata pigrarayo niya an silyab.

Pigtatais an saiyang lambang lakad kan tarom kan tipak na mga batiris. Pigsususog niya sa batak sa paril an pasa sa saiyang laog.

Dawa anong dali-dali, halaba ining banggi arog kan pagtagbo kan dai na makakaagi. Dai tulos matatapos an muya nang matapos, dulo na maduso an haldat na pigtitios.

An muyang lingawan lalo an linaw sa piyong, sa diklom dulo an libong, dulo an pagtalibong sa puon.

The Way of the Rejected

Let us approximate the thoughts of the rejected, as he carries himself home.

Quickly, he will leave the place where it happened, the place where the one who left is in; he wants to arrive at a shelter immediately.

Because inside is a tangle he cannot undo, he likes to quickly reach something easy to know.

Let us approximate the thoughts of the rejected, while in the dark path he feels for the way. In his every step stones and grass combine, but all he can taste is sharpness, all he remembers are thorns.

Under the canopy of night lights, he veils the brilliance of the gem that is forming in his eyes.

His every step is grounded by the blade of broken pebbles; he traces in the concrete cracks the shards within him.

No matter how he hastens, the night is long like meeting one who will not arrive. What is brought to a stop hurriedly will not end, the sting of injuries will ache more while suffered.

The clarity of what is to be forgotten intensifies in the closing of eyes, perplexity increases in the darkness, one circles around the beginning even more.

BRINDABAN (Kaptol Parte 4, 5, buda 6)

4.

Diyos ko, pagnagrarani ako Saimo, nagrarayo an gabos sako.

Pasabat ako sa ruso kan mga pasiring sa kalot.

Nagkikipot an dalan sa pagmuklat kan sakong puso.

Nalilinigan ako pero sa mata ninda nagigi akong huba.

Sa sulog kan ribok

sagwan ko an Saimong ngaran

pasiring sa pampang na hihingaloan.

Dai mo ako paglingawan Madhava

ta wara na akong ibang rumdom

kundi Ika.

10/09/08 Tayhi.

5.

Krishna, dai nang natada sakuya kundi Ika.

Hinawan Mo na an gabos na ulang sa agihan.

Surugpunon Mo an sakuyang tulang

ta Ika an kusog kaan.

Govinda sa Saimong plawta

pasayawon Mo akong garo halas

na punawon sa pag-otob.

6.

Igwang kadlagan

kan kaitong panahon

na kinawatan kan Kagurangnan.

An banal kaining ngaran:

Brindabindam!

10/10/2008 Karangahan

BRINDABAN
All Glories to Sri Guru and Gauranga

1.
“Krishna, Krishna” pero dai na su saiyang pighahanap. Sa walat na paros an parong na sana kan Kalatsutsi na ikinulintas niya sa lawas kaini. Arog sana kaito, nawara su saiyang padaba na kakugos kasubago. Arog sana kaan, napumpong su agawak kan saiyang kaogmahan. Dangan digdi sa hinulnakan nindang kadlagan, nagrambong an katábangan.

2.
Diyos ko, nuarin ko ititimak an hudyan kong lakad? Nuarin ko mamateon an hudyan na piltik kan daghan? Nuarin an hudyan na namit kan pagsawod kan Saimong ngaran? Mala Saimo an sakuyang bitis, mala Saimo an sakuyang puso, mala Saimo an kung ano man na pagkamuot na igwa ako, Ika sana an nakakaaram.

3.
Sa bitis kaining babaying nagngunguyngoy sa limpoy kan mga kahoy, ibabaw ko an sakuyang payo. Sa gabat kan lakad niya na minakalot sa mga awot ipalis ko an tubig kan sakuyang mundo. Ta binayaan Siya kan Saiyang Kagurangnan, buda an kamawotan kan Saiyang daghan na dai nang ibang kahagadan an mina bura sa kantidad kan dawa ano pa man.


Salin: Brindaban (Bahagi 1, 2, and 3)
1.
“Krishna, Krishna” ngunit wala na ang kanyang hinahanap. Sa iwan na simoy ang amoy na lamang ng Kalatsutsing ikinuwintas niya sa katawan nito. Ganun-ganun lang, nawala ang kanyang katipan na ka-akap kanina. Ganun-ganun lang, nahinto ang sulak ng kanyang ligaya. At dito sa nilaruan nilang kagubatan, lumago an katabangan.

2.
Diyos ko, kailan ko ilalapat ang huling yapak? Kailan ko dadanasin ang huling tibok ng dibdib? Kailan ang huling lasa ng pagsambit ng Iyong ngalan? Dahil Sa’yo ang aking paa, dahil Sa’yo ang aking puso, dahil Sa’yo ang kung ano man na pag-ibig na meron ako, Ikaw lang ang nakakaalam.

3.
Sa paa nitong babaing humahagulgol sa lilim ng mga kahoy, pinapatong ko ang aking ulo. Sa bigat ng kanyang yabag na humuhukay sa mga damo isinasalin ko ang tubig ng aking luksa. Dahil iniwan Siya ng Kanyang Panginuon, at ang pagnanasa sa kanyang dibdib, na wala nang ibang kagustuhan ang bumubura ng halaga sa kung ano pa man.


Translation: Vrindavan

1.
"Krishna, Krishna" but He's no longer there. Left in the breeze was the scent of the Frangipani She garlanded His body. Just like that, Her lover, embraced a while ago, vanished. Just like that, Her searing happiness ceased. And in this forest where they frolicked, bloomed blandness.

Ang Gadan, Sarong Elehiya/Ang Bangkay, Isang Elehiya

Itsura kan nalupos na lobo, dara kan pagsibog kan kun anong nagpapasan sa lawas, su gadan. Garo paghewas kan higot na nagpupugol sa unit na magin garo tambol buda ibabaw kan hinog na kamatis. Ngonian, arog kan kahoy na kinaros su ubod buda laog, anas na sana ini kurodo-kudo kan ubak.

-

Dati sa kada hangos, an lawas pirming nabubutong paluwas, sa posisyon na garo maladop. Garo may pigmamawot na maabot. Puminatod na ini sa puro kan butong pero an pagmawot padagos, sagkod sa masuway ini sa lawas. Suminain na ini? Hain na su pagmawot na maabot su pig-aabot? Ta an natada sato su lawas—na, dawa ini, dai tulos naguyod kan diklom na basta na sana mapara. Garo nasa tahaw kan duwang butong pasiring sa magkasuhay na direksiyon. Harong na muyang buhangon kan duwang habo nang magsaro. An neutral na habong may palaenon, surugan—naipit.

-

Kaya an pighihibian ta ngonian, an pigdudungawan, an pigsasamnohan ki burak buda patente, iyo an winalat kan pagmawot sa pagladop kaini pasiring sa daing kasagkodan, an dai tulos naiba kan pahingalo sa kun ano an nahihiling ta pagpiyong. An pigkakamunduan ta, iyo an patos, an minsan na laogan, o sakayan o lugar kan pinag-iwalan kan duwang orag. An pigkukugos ta, iyo an gubing na simbolo kan hamot na dai ta makugos.

An mundo ta para sa satong sadiri. Buda an mundo ta bako para sa dai ta pagkaaram, kundi sa dai ta pagkasabot kun nata. Para digdi an gabos tang pagbalo—ini sana an warang makakataram satuya kundi kita pagyaon na duman.

-

Isipon ta na sana na ining winalat satuyang daing ribok-ribok, mara, buda nagsusuruhayan nang simbolo ay an kabaliktadan kan huminali satuya, na ngonian nagngangalas na sa inabtan na buhay buda lugar na dai ta kayang sawodon. Mas matali na sinda satuya. Harayuon na an saindang pagkaaram. Buda ini an dapat tang rumdumon: para sainda, kita na yaraon digdi sa lugar na may sakit, helang buda kamunduan, an mga dai pa nai-aaki, dai pa nauumayan, dai pa namumukna. Kita, para sainda, an mga gadan.

-

Salin:

-

Anyo ng walang lamang lobo, dala ng pag-atras ng kung anong pumapasan sa katawan, ang patay. Parang pagluwag ng higpit na pumipigil sa balat na maging isang tambol at ibabaw ng hinog na kamatis. Ngayon, tulad ang kahoy na kinaskas ang ubod na laman, lahat na lamang ito kulubot ng balat.

-

Dati sa bawat hininga, ang katawa'y laging nababatak palabas, sa posisyon na tila paglusong. Tila may ninanais na abutin. Pumatid na ito sa dulo ng hatak ngunit ang pagnanasa'y patuloy, hanggang sa mawalay ito sa laman. Saan na 'to napadpad? Nasaan na yung pag-asam na maabot ang ninanasa? Dahil ang natira sa atin ay ang katawan--na, kahit ito'y hindi kaagad nakaladkad ng dilim na basta na lang maglaho. Parang nasa gitna ng dalawang hatak patungo sa magkahiwalay na direksiyon. Bahay na nais hatiin ng dalawang ayaw magkasundo. Ang neutral na walang nais panigan--naipit.

-

Kaya ang iniiyakan natin ngayon, ang dinudungawan, ang pinapalamutian ng bulaklak at tanglaw, ay ang iniwan ng pagnais sa pagsuong nito patungo sa walang katapusan, ang hindi kaagad naisama ng pahinga sa kung ano ang nakikita natin sa pagpikit. Ang pinagluluksaan natin, ay ang pabalat, ang minsan na lalagyan, o ang sasakyan o lugar ng pinagtunggalian ng dalawang bangis. Ang niyayakap natin ay ang damit na simbolo ng bango ng di natin mayakap.

-

Ang dalamhati natin ay para sa ating sarili. At ang lungkot natin ay di para sa hindi natin pagkaalam, kundi sa hindi natin pagkaintindi kung bakit. Para dito ang lahat ng ating pag-subok--ito lang ang walang maymakakapagsabi sa atin maliban kung tayo'y andun na.

Isipin na lang natin na itong iniwan sa ating walang imik, tuyo, at naguguho nang simbolo ay ang kabaliktaran ng umalis sa atin, na ngayo'y namamangha na sa naratnang buhay at lugar na hindi natin kayang bigkasin. Mas matalino na sila sa atin. Malayo na ang kanilang kaalaman. At ito ang dapat nating tandaan: para sa kanila, tayo na nandito sa lugar na itong may pagdurusa, karamdaman, at kalungkutan, ang mga hindi pa naipapanganak, hindi pa nagkakamalay, hindi pa nailalalang. Tayo, para sa kanila, ang mga patay.

AN LALAKING NAKARUMDOM

"om namo bahagavate vasudevaya" Srimad Bhagavatam

Kan nakamaan su lalaki sa mga nag-iitok pababang mga numero, paoro-otro sa mga kahon-kahon, buda sa kaskas daing madakop an hiling kundi saming garo kalag ki laad, namamati niyang garo may kaipuhan siyang rumdumon. Sa sarong kigkig tuminunong su talibong, nagluwas su numero tres (3) sa sarong kahon buda punto singko (.5) sa saro, garo naghingalo, garo nautsan. Ano an buot sabihon?

Sarong daragang nakakalo an suminirip sa saiyang pigtatanawan buda pigtatawan siyang liyabe. Para sain ini? Naka-ulok ini, nakahiling saiya, pero an enot niyang nahiling iyo su dumig kaini sa pispis na nagparumdom saiya ki sarong basong maliputon na tubig. Hali digdi, buminalyo su hiling kan lalaki sa liyabe, igwa ining dakulaon na letrang K na lawit, buda manlaen-laen na klase buda dakulang mga giriting-giting na kutsara. “Ano na ngani an buot sabihon kan K?” Pig-iisip niya kun sain pigsusurulbong an mga ini; sa isip niya imbis na kasimbagan, nagluwas sana an dakulon na pintuan na pirming sarado.

Hali sa liyabe buminalyo su hiling niya sa kalo kan daraga, naisip niya, na halos garo pagrumdom, na halos garo siya mismo an nagtao kan kalong ito, na garo kan bago pa an kalong ini, kan dai pa lamang ini pigsususo sa payo, an parong kaini garo bako digdi sa kinaban kundi sarong lugar na dai magiging ini, an kulor hararom buda dai pang supog, pero ngonian, an narumdom niya digdi iyo su mga plasa buda mga bakanteng lote pagkatapos bayaan kan mga baraylihan, naisip niya kun pirang otro ining nilabahan para maging garo bago giraray, pero an paglimpya kaini ngani magin malinig an nagraot lugod kaini. May muyang hubaon an saiyang mata, pero dai niya marumduman kun pano.

Dai kuta siya magigimata kun dai niya nareparong garo nag-sibog su ulok kan babayi. Arog kan nakigtinuhan na dai tinino. Dawa ngani ruluwas pa an ngipon kaini, aram niyang an nahihiling niya sana ngimot na kinidit ngani lumuwas an mga ngipon. “May buot sabihon an ulok na ini, may buot sabihon ini—ano?” Su luway kan pagkua niya kan liyabe hali sa kamot kan daraga garo arog kan duda sa pagrisibi ki udok sa buot na tabang sa sarong lugar na dai niya aram. Kan nakua niya na su liyabe, pero dai pa naghahali su babayi, saka niya nareparo su gugom niyang kamot na nakapatong sa saiyang hita. Kan hiniwasan niya su higot kan saiyang guramoy, yaon duman an sarong gurumos na papel, an kulor arog kan mga nalingawan na dai kaipuhan, talmag kan tubig na pigluwas kan saiyang kamot. May litrato an papel, may mga nakasurat, pero garo sa ibang tataramon ta dai niya masabutan an buot taramon. Dinara niya su saiyang kamot harani sa daraga arog kan pagsalod ki tubig, arog kan aki pa siya pag may pigpapahiling siya sa magurang na sarong bagay na napurot sa dalan na dai niya aram an pangaran. Kinua kan babayi su yaon sa kamot kan lalaki dangan nagpaaram ini sa paagi kan sarong saludo.

Kan paghali kan daraga, napahiling su lalaki sa iba pang itoon duman buda sa paggibo nindang ribok sa paagi kan pagbukas-sara kan saindang mga ngimot. Maluwayon an saindang mga hiro, garo arog kan mga pakapangudtong hapon na dai nang ibang gibuhon kundi an maghingalo. Narumduman niya su gabat na yaon sa kamot niya, su lyabeng tinao saiya kan daraga. Pigparahiling niya ini, pero dai niya na marumduman kun anong pinto an kaya kaining buksan--baka ngani dai man. Dangan, garo huyop na hali sa harayuon, nagpuon su pagkadangog niya kan sarong katoninungan.

Huna niya ngani nabungog siya, ta kan hiniling niya gilayon su palibot, yaon man gilayon su mga naggigibong ribok hali sa saindang mga ngimot, pero dai nang ribok na nadadangog. Nahihiling niya an palibot niya pero garo ini nasa sarong salming na laoman. Garo ulok kan mga munyika, buda suriyaw kan mga litrato.

Sa ngalas buda taranta, luminuwas siya hali sa saiyang pigtutukawan. Nahiling niya giraray su daraga buda su kalo kaining pagalon na an kulor, luwas pa an ngipon kaini pero may kadungan nang buka-sara kan ngimot, arog kan nahihiling niya sa palibot. Pigtuturo kaini su hinalean niya, buda su mga iba pang nakatakod sa likod niya, na an mga laog nakahiling saiya arog sa hiling kan mga bayong na dating buhi, naghahalat. Buka-sara an mga ngimot kaini buda pighihiling siya. Pero mala sa nadadangog niyang katoninungan dai niya madangog an ribok na piggigibo ninda. Buda kalat-kalat an lalaki ta pigkakalag-kalag niya kun sain hali an tanog na nagbungog saiya. Dai naghahali su daraga sa hampang niya, buda an mata kaini arog naman sa gabos na yaon duman na nakahiling saiya, buka-sara an ngimot sa ribok na dai niya madangog.

Mala sa nararawrawan siya kan nakakalong daraga sa paghanap kan pighahalean kan tanog na nagbungog saiya, tinao niya digdi su liyabeng tinao saiya kaini kasubago. Dangan binayaan niya ining nakatindog duman na garo may narumduman na importante.

Nagparalakaw siya dara an katoninungan na yaon sa saiyang talinga, pigsususog kun sain ini hale. Gabos na naaagihan niya arog sa hinalean niya, garo nasa laog kan kahon na salming. Haloy siya sa irarom kan aldaw, pati man kan mga bituon, kun minsan ngani uran, kun minsan ragit kan init. Pero nangalagkalag siya ta sa kada lakad niya, nagrarani an tanog kan katoninungan. Sagkod sa dai na siyang mahiling na rumdom niya, sagkod sa makaabot siya kun sain nagpupuon na an pagyumok kan daga. Dai na su mga linya buda hipid na tuntungan, dai naman su mga laogan na pano ki bintana buda pantaklob. Abrido an gabos na yaon digdi, daing pugol, nagsusupay sa manlaen-laen na direksiyon.

Hinuba niya su nakasulot sa saiyang bitis buda itinungtong niya ini sa mayumok na daga na pano ki matarom na buhok, kuminanta ini sa mensahe kan lindok. Sa inutan igwang rarom na gibo kan nag-aarakbuyan na mga limpoy buda sanga, digdi niya tinapok su saiyang mata, sa hulog na daing hugpaan. Dangan niya nasusog su hinalean kan tanog kan katoninungan: may sarong kaawagan, duman may nagkapirang baka na nagsasabsab kan mahibog na awot, sa huruharayo may sarong aki sa irarom kan saro sa mga limpoy an naghahayop sa linukot na langkoy ki sarong mahamison na giromdom manungod sa gabos na panahon.

Sa puntong ini,muya ko kamong agdahon sa kaitaasan, sa mismong dungawan kan mga bituon na minabua sato sa pangiturugan, na iyo sana an aram kong lugar na pinaka-magayon pagtanawan kan mga masunod na pangyari, mantang su lalaking naglalaog sa lugar na itong pighahalean kan nadadangog niyang katuninungan, na nagbungog saiya kan gabos na ribok na piggigibo kan nalingawan niya nang kinaban, arog an berdeng bayong na nagsasalak sa berdeng kadlagan sa pag-uli kaini sa ginikanan.

PAMAHAW SA CHADES TAPSILOGAN

Minabalik ako digdi na sarong tawong raot na an buot. Dai ko na rumdom kun ano su itsura ko kan hudyan na nagkaon digdi. Mas aki gayod, mas mataba o maniwang. Dai ko na man tanda su hudyan kong kinakan. Lechonsisi garo, o porksisi.

Ngonian, agang malumlom, tadtaod pa sana su enot na sildang, yaon ako sa saro sa mga lamesa sa luwas. Garo hali sa gera, sarong suldados na nagbalik sa kawatan. Maka-ulok isipon na an kaogmahan, yaon nugad sa mga lugar na bakong maogma. Arog kan lugar na ini. Sa gabos na mga tawong nagdigdi buda naghali, garo dai ining pagkaaram sa tataramon na permanente. Dai ining nakaagi, gabos nag-aagi sana digdi. Mga platong napapasa, natutukalan. Dawa su mga litrato sa lanob. Su mga nagsirbi sakuya, buda su iba pang yaon duman kaito, su kadsadiri na sana an natada. Pero dawa na ngani ining nakahiling sa harayo, sa likod kan kahang may bagting, bako na arog kaito. Aram kong dai niya na ako midbid, saro sana ako sa mga hidaling pandok na nag-agi sa saiyang payo.

Pero yaon na ako giraray digdi. Garo nagbalik sa sarong kamidbid, pigkukumpara su samong mga lugad, su samuyang pinagbago. Mas garo naging daing laog su itsura mo. Ika man, mas garo duminakol su puti sa saimong payo.

:

:

PHOTO: portrait of an empty cafe as an... empty cafe by THAO

picasaweb.google.com/.../7vmlLgE21t63C5l8TngE8g

Sa maabot na Hulyo 18, 2008. Iluluwas an duwang publikasyon na ini sa Cafe Novoue, J.P. Rizal, Legazpi City. Kadungan an mga palabas kan An Banwa: Kultura buda Artes kan Tabaco, Inc. May pagbasa ki Rawitdawit buda osipon. Matugtog man an Rash buda si Jimple Borlagdan. Tunay na kaaldawan kan kulturang Bikolnon!

DUWANG PAGSADIRI (Osipon para sa mga aki)

duwang pagsadiri

Jaime Jesus Borlagdan

Igwang duwang pagsadiri na pigbanga ki sarong kali. An saro ki Dr. Borres, na sarong kabasan, kay Atty. Bobis man an saro na kan baka pasabsaban. Tubig-salog sa kali minabulos na tanos, na nagiging duga kan daluging pagminabunga bulawan, buda lipot na sa paha kan mga baka panhaling tulos.

Sarong aldaw kan nagtitimo si Dr. Borres ki mani, nahurop-hurop niyang garo magayon bakalon su sabsaban sa balyo kan kali. Kun aradohon dangan gibuhon na kabasan, an tolong gatos niyang sakong ani, madudugangan ki walo pang gatos o siyam. Kaya inapod niya su saiyang tawohan na nagkikitkit kan saiyang kagan, na Husla an itinaong pangaran.

“Ano tabi, amo?” an pigsarabluyan kaining sabi.

Taramon ni Dr. Borres, “Maduman kita sa balyo kan kali.”

“Maiba pa ako, nata dai mo aram su dalan?”

“Sungayon mo ako ta su sapatos ko habo kong madugian!”

Sa hararom na kali sinda luminabto, mga kasili sagkod tilapyang naaagihan ninda minarulukso. An iba pasiring kay Dr. Borres sa saiyang bulsa, an iba minasulot sa ngimot na ni Husla. Sa irarom kan tubig na malinawon, mga mantok buda pisipis na an arikurong matarumon, minakutok kay Husla sa bitis na makaganon. Kaya su Huslang huslaonon kuminurukaskas su lakawon.

Naabutan ninda si Atty. Bobis na nakasangkay sa sarong baka. Nakatanaw sa harayo an mata pigsirungan kan kamot niya. Garo baga rancherong pigreparo an mahewason niyang pagsadiri. Su baka man mantang nagpapalimok-limok ki awot sa inutan, nagpapawaltak ki ati sa hudyan.

Pagkabugtak ni Husla na luway-luway si Dr. Borres tulos suuminuriyaw “Hoy Padi!”

Napalampaw sa kurahaw su rancherong atorni, sabay kan pagburuklusan kan mga siri-siri hali sa rambong kan pili. Dai man daw pigtuyo na pasiring pa su saiyang hulog sa pigtatakdagan kan ati. Bata su baka man palan patapos naman, kaya su atorni baga nangarigos pa ki ihi. Garo daing nangyaring pinasiring ni Atty. Bobis su kali, dangan sa garo salming na tubig nahiling niya su sadiri.

“Halat muna, padi ta ako masanli,” siya nagsabi, “ta atorni baga ako, garo salang maghampang ako saimong arog kaini kaati.”

Pagbalik kan atorni, nakabarongan pa ini, tulos nagsabing “Ano lamang, padi?”

“Bako man sa pagraot, adi?” su doktor nagpasakalye, Bako daw garo muroy-muyon an saimong mga ataman. Maray kaining sabsaban gibuhon na kabasan.”

Naggios-gios, su tindog kan barong pirit pigtatanos, si Atty. Borres nagsabi, “Kun igwa kang san ribong sakong pano ki piso, saimo na ining sakong sabsaban!”

Su mata kan doktor buminutlang garo duwang piso. “Garo mo naman sanang sinabing ‘Sakuya na an kalag mo’, mari na Husla, sungaya na ako!”

Dangan puminaradagpadag si Dr. Borres na garong kabayo.

Kinaagahan mantang su gisgison niyang baka pighihingutuhan, uminagi sa isip niyang garo magayon bakalon su sa ibong na kabasan. Kun su dugi kan kabasan saiyang padagaan, madudugangan an saiyang piglalawig-lawigan na mga otso siyentos pang dupa o siyam. Kaya inapod niya si Bruno su saiyang tawohan na nagpapaipli sa mabatag, nag-iinom ki rum. Naghahasay-hasay ining nagrani. Sa halawigon kaining tinaram sa atorni, “Amo?” sana an nasabutan. Taramon ni Atty. Bobis, “Pangarigos daw ta maduman kita sa balyo kan kali!”

“Maiy-ba pa ‘ko, nata-- yawon shakuya han bitis moh?”

“Payongan mo ako ta habo kong umitom an unit ko!”

Sa hararom na kali sinda ruminuso, sa paragilid mga natong buda pakong gulayon, naghahalat sanang puduon. Kalamias na mabarbon kan balagon sagkod langaton sa unit ninda minatugdon, sa gatol, sa hiras, su duwa buminuag na makaskason, mala su nagpayong nainot na sa nagpapapayong.

Naabutan ninda si Dr. Borres na nakaulob sa gilid kan mga paras, pighahapiyap su mga dahon, su saiyang paroy na dalugi pigkakahuron:

Tambo na mga padaba kong dalugi

Maging paroy na kamo.

Mga paroy na dalugi,

Padaba ko kamo,

Dakol na kwarta sakuya nindo itao!

Nagsirong muna si Atty. Bobis sa harayo, huminangos na halawig sagkod guminasod, “Hoy, padi!”

Sa kigkig su doktor sa kabasan suminulmok, sa pa-iksan na dugi siya buminulasok. Garo daing nangyari, su doktor puminasiring sa kali. Sa garo salming na tubig, nahiling niya su sadiri.

“Halat muna, padi ta ako masanli.” Siya nagsabi, “Ta ako baga doktor, dai dapat ako maging arog kaini kaati.”

Pagbalik ni doktor, nagsumpit ini ki olor, bago nagsabi “Ano lamang, padi?”

“Bako man baga sa pagraot, adi?” su atorni nagpasakalye, “pero garo daw manipison an buswak kan saimong dalugi, maray kan saimong kabasan gibuhon na sabsaban!”

Pigsurusinghot su kamot su olor pigsimot, si Dr. Bores nagsabi, “Kun igwa kang sarong sakong pano ki mananribo, saimo na ining kabasan ko!”

Su payo kan abogado sa pagkiri-kiri garo nagtorolo.“Garo mo naman sana tinaram na sa pagbuhay-buhay dai akong aram! Mari na, Bruno, payongi na ako!”

Dangan si Atty. Bobis luminakaw-lakaw na garong pato.

Pag-abot sa harong, si Atty. Bobis naghagonghong, “Mahiling kan Borres na an, ta dai na siya makakatanom!”

Kinabanggihan kaito, si Atty. Bobis buda si Bruno sa kali nagkamang, may darang semento buda gapong nagdarakulaan. Su mga agihan kan tubig pasiring sa kabasan, saro-saro sinulatan, magdamlag su duwa duman nagtabang-tabang.

Kinaagahan su mga paroy nagruluyos, nag-aralang saro-saro. Kan saiyang nahiling si Dr. Borres nagruluha pati dungo (sa sukol ki duwang tabo kapano!), Pag-uli sa harong si Dr. Borres naghagonghong, “Mahiling kan Bobis na an ta dai na siyang lalawigon!” Kan banging ito si Dr. Borres buda si Husla sa kali nagduman, dangan sa tubig inula su gabos na hudong sa kinaban. Magdamlag su duwa duman, sa pagpatagdo nagpasurusubli, nagpatabang-tabang.

Kan su hudyan na bote kan hudong saro na sanang laogan, tuminoron-toron si Dr. Borres sa kaogmahan, parayo sa kaling saindang inulaan. Sa harayo, sa ibong na sabsaban, garo dalugdog an tanog kan bakang saro-sarong nagturumbahan. Bago maghali si Husla garo naumayan na nagtaram:

“Doktor, bako daw ining ginibo ta sarong kasalan? Kasalan sa dagang kan satong kabuhayan pigkukuahan?”

Kuminiling su doktor na nagsumpit ki olor, “Kasuarin ka pa, noy, nakaukod magtaram ki arog kaan? Sa daga saro ka man sanang parakamkam!”

\

Igwang duwang pagsadiri na pigbuhang ki sarong kali. An saro ki Dr. Borres, na sarong kabasan, kay Atty. Bobis man an saro na kan baka pasabsaban. Rimuranon na hudong an duman minaagi. Tubig na pigsasalming bako na an itsura kan nakadungaw, kundi an itom na nakatanom sa irarom kan duman naghihiling. Hilinga, su dating sabsaban ngonian kan basura tambakan, dangan su dati man na kabasan ngonian saro nang kadlagan.