Saturday, May 31, 2008

Duwang Bangging Kugos

DUWANG BANGGING KUGOS

I

Ginamit ninda an bangging garo kurtinang paiplian kan daragang masanli kan saiyang bestidang pangkaturog. Digdi sa makahoy na parte kan unibersidad, sinda na sana an natadang nakatukaw sa mga tambayan kan mga estudyante. Sa banaag kan bandalang patenteng bumbilya sa kanto kan faculty center, magkakugos sinda, dawa maalingahot an banggi sa uran na pirming garo paabot pero dai nagtatakdag.

Dai sinda nagtataram, magkakugos sa kahoy na bangkong pahingaloan kan sarong organisasyon. Ata garo sinda an nagmukna kan katoninungan kan palibot. An solamenteng naggigibong tanog iyo an paminsan-minsan na awtong nag-aagi sa tinampo sa puro kan kakahoyan. Piniyong ninda an saindang mga mata, buda arog sa butang pigkakapkap an kinaban, hinanap ninda sa diklom an dalan kan saindang mga lawas. Sa lambang laog ninda, sa saindang mga rarom kun sain an perpekto nindang mga sadiri nakalaom, nagkakamang pasakat an pagmawot na makigsaro. An maisugpon an saindang mga tampi, an puro kan saindang mga lawas, an hampas kun sain an dalagan sa pagtambak ki buwelo sa mga paa, ilulukso digdi sa hudyan na tuntungan pasiring sa solar kan mga nakakalataw. Sa saindang mga takyag, nagtutulay an hukol kan nagbabalinghaw na dagat, sagkod sa tampi kan saindang mga guramoy. Muyang anodon an kakugos pasiring sa lawod kan saindang rarom.

Ata kun ibubugtak sinda sa sarong vacuum, o sa laogan na dai kayang dunuhon kan paglungas kan oras, kan pagrupo kan saindang mga tulang o pagkagaba kan saindang laman sa ogot na pagmawot, daing sagkodan an kugos na ini, an pagbutong na ini kan kakugos. Ta nuarin mo makukuang mailaog sa sadiri mo, an saro na pigkukua ka man para mailaog sa sadiri niya? Itsura ninda an halas na pigbubukod an ikog, na kun madakop, kun makagat, ini an simbolo kan kagabsan, an talimon kan Kagurangnan, an Kundalini, an perpeksiyon na nagbubugkos sa kagubutan; an gamot na nagtatakod sa mikrobyo sa mga bituon.

Pero dai sinda sa laogan na ini, dai pa, yaon pa sinda sa laoman kan saindang mga lawas, na bubuhian sana sinda sa oras kan kagadanan. Kaya sa tahaw kan kaawagan na panahon an kagdaog, an kugos na ini an solamenteng saindang magiginibo, an sagkodan kan saindang makakayanan, an pirang dangaw hali sa natitimakan, an paglayog kan mga daing pakpak. Pero mala ta tunay an namit kaini, gurano man kadiit, ootrohon ninda, dawa pa aram na dai man kaya, an pagbalo. Bubusulon sinda kan ilusyon na may nabago sa kada balo, na nadudugangan an rani kan nungka dai maaabot.

Kaya nagbalik sinda sa lugar kun sain enot sindang nagduotan. Pirmi sindang mabalik digdi kun muya nindang sarama an paghanap kaitong dai pa naaabot. Ginibo ninda an gabos na posibleng abrasa kan mga kamot. Kada pag-otro kan pagbalo, sarong timak sa tangga sa hagyanan na an puro, an pinakaitaas, dalan pababa, pabalik sa puon. Hali digdi, an kamot kan lalaki nagluway-luway pasakat sa takyag kan kakugos, nakasampot ini digdi bako sa paghapros kundi duon na paggusgos. Garo bulawan su unit kan babaying pigpapasilyab, garo alang na kahoy na pigpapagkutan, garo suanoy na lamparang pigpapaluwas an genie. Lalong nahigot su piyong kan babayi, su kapot niya sa takyag kan kakugos arog sa nahuhulog. Sa kipot niyang ngimot nagpirit an sarong naipit na utnga. An duwa niyang hita pirit niyang pipagtagbo.

Gamit an sarong kamot, inuyon kan lalaki su payo kan babayi pasiring sa saiyang liog, buda sa maribok na hangos sinangab niya su parong kan buhok buda alimpuro kaini. Naparong niya duman an sangaw kan lawas kan kakugos, nagsasalak sa hamot kan syampung ginamit. Naisip niya su itsura kan babayi mantang nagkakarigos; napagugom siya sa buhok kaini. An mainit na hangos kan babayi nagtatablada sa liog na nakadukot sa dungo buda ngabil niya. An maaskad na hinang na nagsasalak sa kulon na ihinaplas digdi kan lalaki garo maharang na alak sa saiyang ngabil. Sinusog niya kan saiyang ngabil an burabod na pighahalean kan nagdadalnay na hinang. Ginuyod niya an mayumok niyang ngabil sa nagpupurupulsong ugat-jugular, buda ikinurit kan saiyang dila duman an sarong dumog na dalan. Naghihigot an gugom na nagputos sa saiyang buhok.

Luway-luway binutong kan lalaki parayo su payo na sakat-baba sa saiyang liog sagkod sa garo na ini nakatangad. Nagmuklat su lalaki. Nadudungawan niya su pandok kan kakugos, nagkakarigos ini sa banaag kan patente, dumog an ngimot ki lana kan saiyang hinang. Nagsusuway-suway an ngabil sa kada hararom na pagsurop sa mga hangos. Garo ini usang nauutusan sa litag. An bukang ini garo kwebang an laog anas tubig, maragkot an namit sa tubo kan lumot. Ininum niya an kaluyahan na ini, an saindang mga ngipon nagbubungguan sa enot. Dangan hali sa saindang mga laoman, nagsabatan su mga dila, matábang na mga kasugpon kan saindang mga guramoy na an solamenteng mawot iyo an dumuot.

Duotan an gabos na ibabaw kan lambang saro: kun hurop-huropon, bako man baga orog na siram an pagmating ini sa satuyang mga ngimot, pero an katunayan na laogon ka buda ilaog mo an tagong parteng ini, na mala sa pakaaati kaini kun iisipon, kaipuhan ining itago, igwang siram sa isog o dawa kusog ki buot na pumasuklob sa pagmawot na saparon an bagay na ini, kaysa sa masupog sa kinaban. Orog sa gabos, magayunon bagang lenggwahe an sarong hadok. Sa pagsayaw kan sayaw kan nagsisigayan na halas kan dila sa laog kan duwang kwartong pinagsaro, naitataram kan naghahadukan na mamunduon an kinaban, sa pagrupog kan mga pangangaipo kan lawas buda daghan. Naitataram man ninda na anong gayon kan kinaban pagnagkakatuparan na an duwang kamunduan. Kaya niyani sa piyong tang mga mata, mantang piggigibo ini, mamamate mo an pagtalibong kan gabos, ta oras na namate tang dai na kita kabilang digdi sa dagang panuon ki pagsakit, nakakatalingkas kita sa lubid kan grabidad, arog sa mga satelayt na nagpapataw-pataw sa kahewasan, igwang sadiring pagtaririk, sa sadiri, perpekto.

Pero tuminipwas su babayi. Sa bagong muklat nindang mata, nagtatararirik pa an mga kakahuyan buda mga ilaw sa palibot. Uminulok su babayi, dangan hinapros su pisngi kan kahampang arog sa kabayong pigpapatunong kan saiyang sakay sa tahaw kan ogot na pagrabas. Sa mata kan lalaki an kahaputan sa mata kan sarong maisog na hayop sa laog kan laoman. Initaas kan babayi su saiyang relo, dangan duminalagan ini pasiring sa direksiyon kan mga kwadradong ilaw sa itaas kan mga anino.

Tadtaod, pagpiyong ninda, nakahigda sa magkasuway na kama, malulula sinda kan nagtatalibong pang diklom.

II.

...Dangan sa hudyan, pasiring sa sulnupan, giraray sinurop hali sa kinaban an liwanag. Sa unibersidad, sa makahoy kaining parte, nagbururak na ki liwanag su mga poste. May makangalas na ogmang namate an lalake kan nadakop niya an tanawon na ini. Bakong para sa nagkapira ngani satuya pwede kang maghagad pagnasuwertehan mo an durungan na pagpatente kan mga poste. Pero pwedeng dai aram kan lalaki an superstisyon na ini, o dai sana siyang maisip na ihagad, kaya hiniling niya sana an

paglataw kan taraytayan na matalimon na liwanag sa harayo. Turutadtaod pa maabot na su pighahalat niya.

Hali sa diklom na nilaogan kaini kan sarong banggi, nagluwas su babayi ikim an nakalukot na banig. Pigkalag-kalag kaini an palibot, arog sa dayong minasampot pa sana sa bagong lugar. Aram kan lalaki na hali digdi sa natutukawan niya, dai siya tulos mahihiling kan babayi sa lipod kan taraytayan na mga tent kan mga tambayan. Nakakua siyang gayon, buda hali sa gayon na ito nangungutok na ogma, sa itsura kan babayi na luway-luway na nagpapaso sa sadit na dalan pasiring sa saiyang natutukawan. Pwede niya naman kutang sabaton na ini, ipaaram na yaon na siya, pero muya niya sanang hilingon an katagbuan, mantang nagsusulo ini digdi sa makatakot na kakahoyan. Ngonian na banggi namate niya an kaduratan kan para-lupig mantang pig-aabangan kaini an saiyang lulupigan. Sa pagpugol kan pagpusngak kan ngarak-ngak sa sadiring karaw, garo pigbibiribid su gabos na yaon sa baba kan saiyang tulak. Haranihon na su babayi sa natutukawan niya kan bigla ining tuminunong sa tahaw kan dalan, dangan nagkalat-kalat. Namalisyahan na daw siya kan pigtataguan? Tuminindog na su lalaki pasiring sa dalan. Ngonian na banggi saro siyang hayop na makinit sa paon.

Nahiling kan babayi su anino hali sa saro sa mga tambayan, tuminindog ini sa tahaw kan saiyang aagihan. Dawa dai niya pa mamidbidan, ta sa tama kan banaag sa llikod kaini an itsura purong diklom, aram niyang iyo na ini su naghahalat saiya. An aninong ini, garo baga ini pinaknit na retaso hali sa kagabsan kan diklom kan kakahoyan. Aki kan diklom kun sain an gabos na dai niya mahurop-hurop na gayon kan namarakmakan na lugar, ginibong konkreto. Ta kan tuminunong siya sa tahaw kan dalan buda nangalagkalag, ruminuso baga saiya an dai masabutan na gayon na ini, na naikumpara niya sana sa sarong suanoy na rona. Sa kawat kan patente buda diklom an mga tambayan garo mga payag kan sarong mauswag na balangay. An mga kahoy na dai niya aram kun pira na an edad garo siya mismo an nagtanom. Ini an kakahoyan sa mga osipon saiya kan saiyang mga iloy sa pagpakaturog saiya. An kahadean kan nag-iiristar sa lipod, an mga dai nahihiling. An kakahoyan na ini na anas kagubutan ginibong solido kan pagkagurubot kan sanga, pagsarabod kan gamot; garo baga an pelikula sa laog kan saiyang daghan pigpapalabas sa telon sa hampang niya. Kan nasabutan niya ini, pinangruluya baga su saiyang tuhod sa takot sa sobrang kagayunan. Kaya siya napatunong. Pero ngonian na buminalik na su saiyang kusog, kan naubatan na siya sa halipot niyang pagkabuyong, buminuskad sa pandok niya an sarong ulok. Ulok na kun huru-harani sana su lalaki pwedeng napaatras ini. Ta su ulok pwedeng batakon an ordinaryong salming sa paghurma kaini. Ta ini su ulok kan mga dai nahihiling na sa orog kagayon matirindog an barahibo mo sa luong. Ta ngonian na banggi, isinanli kan babayi su saiyang elemento. Ngonian na banggi siya an engkantada sa kakahoyan na ini. Buda an aninong ito na daing patabing nagsabat saiya— an saiyang kukursunadahon.

Imbes ranihon su lalaki na pirang lakad na man sana hali sa natitindugan niya, pinasunod niya ini sa sarong apod na garo may pigkakawikaw na tursido sa puro kan saiyang muro. Dangan luminiko sa maawot na gilid kan dalan pasiring sa kakahoyan. Nakigkig kan dai niya pigpinsar na gibo kan babayi, garo su lalaki sirang nabanwit sa ngimot, daing laban na nagpabutong sa naghuhukol na muro kan babayi. Marambong an diklom sa kakahuyan, an solamenteng nagtuturo saiya kan agihan iyo an naglalaad na unit kan babayi sa kadikluman. Sa okod kan lalaki sa pinunduhan ninda pagkatapos kan dakol na pasikot-sikot sa nakabalandrang gamot buda sanga, iyo na ito su tahaw kan kakahoyan. Sa irarom kan sarong marambungon na akasya, naghanap su babayi, gamit an malamting liwanag kan mga patenteng nakasagom sa dahon, ki daga na daing nag-uuruldot na gamot. Kan nakakua, biniklad niya digdi su dara-darang banig, nagkalat-kalat sa palibot dangan saro-sarong tinangkas su saiyang sapatos, bestida, sagkod putos. Sa kadikluman, luminiwanag siyang garo tore ki asin. Garo siya aparisyon, sarong milagro digdi sa kinaban ki maharaphap buda alang na kahoy. Huminigda siya sa banig, garo agang luway-luway na nagsusuklob sa turog na kinaban. Mantang piggigibo ini kan babayi, daing hiro-hiro su lalaki sa saiyang natitindugan. Garo sa isip niya nagdudungan an pagkasabot buda dai pagkasabot sa mga nangyayari. Garo siya su nagbabalinghaw na torong pinatadong kan sarong boses na mahamison. Kan inabot saiya kan babayi su takyag niyang naglalaad, nagkatararag su saiyang sulot. Dawa ngani an dadakupon niya magaroon nang nakalitad, garo pa madakop ki maulamon na bayong su pagdiit-diit kan lalaki pasiring sa banig. Sa nag-aagdang ibabaw kan babayi, winagas kan lalaki an lawas niyang silo. Sa piyong niyang mata, yaon siya sa lugar na patos ki yelo, mapution na lugar, nagsisilyab sa linig an mga bulod. Nahigot sinda, arog kan mga bagay pag ikaag sa tamang lugar. Marurumduman sa itsura ninda ngonian su mga platong hipidon an pagkataluntong, mga bloke ki sementong masarigon an pagkakasugpon, o mga librong dasokon an pagkataraytay sa estante. Pero, bakong arog sa mga bagay na ini, naghihiro sinda, bakong dungan arog sa martsa kundi magkauyon arog kan duwang boses na an saro halangkaw ki sarong iskala. Mantang an duwang braso kan lalaki nakatadok sa dagang garo poste, nakakulambitay man su sa babayi sa abaga kaining garo mayumukon na kurtina. Sa pagsabatan kan hiling kan duwa nindang pusod, su hita kan babayi pakpak kan agila sa pinakahalangkaw kaining layog, mantang su sa lalaki nakadukong kamelyo sa pagsurop kan owasis. An saro sainda dagat, an saro sainda barko, an saro sainda bagyo, an saro man kahoy na itarasan ki dahon. Arado buda daga, huyop buda bintana. Nugad pareho. Sa mga nag-aaraging awto sa harayong tinampo, sinda an mga lansaderang nagpapagkot kan krudo, sinda an nagkakaragatan na mga giriting-giting sa mga gear kan makina.

Kadaklan kan mga tawong nasapar na an arog kaining pagmati an minaapod kan bagay na ini bilang konsumasyon kan pagkamoot. Sa arog kaining dipinisyon, ini na an orog na paagi ngani makaputan an sarong daing lawas, sarong abstraktong konsepto kan pagpadaba. Garo ini pagkaag ki hagyanan sa paros ngani pumudo ki bituon. Igwa ugaring na ilusyon sa puon kan hagyanan. Pagminaanan mo an puro kaini hali digdi, garo duru-diretso sa bagay na pig-aabot. Pero pag nasa puro ka na, an bituon dulo pang minarayo kaysa kan pighihiling mo ini hali sa baba. Sa puro baga an pinakamakulog na parte, ta mahapot ka, ano na ngonian? Kun may pagkamoot, tunay na konsumasyon ini kan pagkamoot, pero kun wara, konsumasyon sana ini. Tunay na maray na ehemplo ki kamunduan an itsura kaining yaon sa puro kan hagyanan, pig-aabot an dai man maaabot, pero orog pa diyan, bakong an itsurang ini an dipinisyon ta bilang sarong tawo? An bituon sarong paon sa banwit. An hagyanan an otik na paglataw para sarong mga minuknang daing pakpak.

Ini gayod an naiisip kan duwa mantang magkatubay sa banig, nakamaan na ngonian sa pulang langit kan syudad. An pakunswelo sana pagkatapos kan gibong ini ay an kalinawan. Turutadtaod pa, tuminanog na su alarm kan relo kan babayi. Dungan sa pagpasa kan ilusyon dara kan sagugurang na osipon. Sa hudyan, naisip niya, pagkatapos kan gabos an nawalat sana saiya iyo an sadiri. Daing taramon na nagtindog su duwa. Mantang piglulukot kan babayi su dara niyang banig, daing hiro-hirong nakatindog su lalaki, pighihiling bako siya kundi an hinalean kan waragas na ilaw na dawa puro-pano nagtataong malumlom na liwanag digdi sa makahoy. Nata dai niya ini hilingon, ngonian na napatos na giraray ki bado su laad na nagbutong saiya pasiring digdi sa diklom. Igwang ulok na nagisi sa pandok kan lalaki, hali su liwanag sa sarong patente sa building sa harayo. Nata dai siya magi-ulok, na kun kasubago an huna niya kaini sarong syudad na puros kristal?

Sa luwas kan kakahoyan, nagtunong su lalaki buda babayi sa lugar kun sain kuta sinda masabatan. Nakaduko su lalaki sa saiyang sapatos na hurulkas na su sintas, su babayi man sa bestida niyang madahunon. May nag-aging awto sa tinampo sa uro-inutan. Napahiling su babayi sa direksiyon kan agrutong pero an nahiling niya duman iyo su pagpirok kan pulang mata sa tore sa harayo. Nagtanog giraray su saiyang relo. Isinuksok kan lalaki su duwa niyang kamot sa saiyang bulsa, pinakaray kan babayi su saiyang buhok na naghuhulog sa tahaw kan saiyang pandok. Napahiling saiya su lalaki, hiniling kan babayi su paghiling saiyang ini. Nagi-ulok sinda parehas. Buda mantang nag-uulok sinda nagsabatan su saindang mga takyag sa saro pang kugos. Sa kun sain sa kakahoyan may kahoy na nagbutas na kan hudyan niyang dahon, pagkaaga, mapuon na an paglapa kaini. Dai napupundo an ulok kan duwa, garo pagbuhi kan gabos na napurnadang narakngak. Nagtanog giraray su relo kan babayi. Lalo sindang nag ula-ula ki ulok, sagkod sa matumba sinda sa mabatirison na dalan, magkaturusok kan mapanas na gapo. Nagkukulog na an panga ninda sa ulok, nagtatanglay na an saindang tulak, pero dai ninda matunong su pag-ulok. Binaratikal kan lalaki su mahewas niyang sapatos, ginurubot kan babayi su pinakaray na buhok, buda nag-ulok pa sinda. Nag-ulok pa sinda na dawa nalipudan na kan diklom an lambang saro pasiring sa magkasuway nindang uulian, nadadangog pa an magkasuway nindang ulok. Sagkod sa mapara ini buda an mawalat digdi sa lugar na binayaan nindang duwa iyo an kamunduan na wara man ki nagsasapar.

Wednesday, May 28, 2008

Dapat masabutan ta na sa kagadanan / Kailangang maintindihan na natin sa kamatayan

Dapat masabutan ta na sa kagadanan an mga bitin na reyalisasyon-kahaputan manungod sa katotoohan na pigtuturo sato kan mga gadan na bagay.

An mga naghahalat na bagay. Kuta masakop ta buda mahigop an dipisilon sawodon nindang simbolo. Maipaliwanag ta na an kamunduan na pig-uulakit ninda satuya. Anong kamunduan ini na garo yaon naman sa buot ta? Nakikigtinuhan.

Kuta iyan an mahaman ta sa kagadanan, ta an satong mga kahaputan an dai minabilog satuya.

Marso 22, 2008. Pawa.

Salin:

Kailangang maintindihan na natin sa kamatayan ang mga bitin na reyalisasyon-katanungan tungkol sa katotohanan na itinurturo sa atin ng mga patay na bagay.

Ang mga naghihintay na bagay. Sana masakop na natin at mahigop ang mahirap bigkasin nilang simbolo.


Maipapaliwanag na natin ang kalungkutan na inihahawa nila sa atin. Anong kalungkutan ito na tila nasa kalooban na rin natin?
Nakikibati.

Sana iyan ang makamtan natin sa kamatayan, dahil ang mga katanungan ang hindi bumubuo sa atin.

Saturday, May 17, 2008


SARONG PAGSULNOP

Gabos nang bagay igwang kulor-abong limpoy, mantang nakahiling ako sa luwas, digdi sa sakuyang lamesa sa tindahan. Sarabat-sabat an mga makaskas na awto buda babloy na mga sikad-sikad, garo pagkusog buda pagluway ki sarong tugtog. Daing patod an andar sa tinampo.

Sa balyo kaini an mga harong na sa bintana mahihiling mo an laog na diklom. Garo an mga ini gadan na pandok ki estatwa, an mata nakahiling sa kahewasan pero daing nahihiling. An mga "maogmang" kolor kan bandala buda pula dai nang kapangyarihan na paliwanagon an mga unit kan harong na ini sa arog kaining oras.

Gabos, dawa an silyab kan kolor, luway-luway nang pigkukugos kan diklom. Sa mga suksok sa masetas sa printera kan mga harong na ini, an diklom nagkakamang paluwas.

Sa langit iyo an kawat na antugan kan aldaw buda dampog. Nanggagana an mga dampog, kaya an sildang garo tuog na kamot kan nabobotod sa maitom na dagat. Sa likod kan mga dampog nakasirip an sarong marhay na panahon, buda an asul na langit. Halos garo bagong aga.

An mga dampog garo mga bulod na kinugos ki alopoop sa sarong banal na kadagatan. Halos nahihiling ko an kalag kong naglalayag sa tahaw kan pasilyo kan malumlom na mga kabubuldan sa langit. Madiklom na asul kan misteryo an kulor kan kada bulod na kadiit-diit mabago an itsura.

Ano daw kun tumindog ako sa puro kan saro sa mga bulod na ini, daing ibang gibo kundi an maanan an paglaen-laen kaining itsura. Tibaad makakuang katoninungan.

Sa paabot na diklom an dahon sa Pili, na hali digdi sa pighihilingan ko, garo naipit kan duwang mansion, nagduduruko na, pero sige pa an kiri-kiri sa sampilong kan luway-luway na huyop-huyop.

Mabanggi na, uruli na kamo, sabi kan mga hidaling hiro. Nag-aarabot na an mga naka-isatar sa mga harong. Nag-aragi na su mga paralibot sa mga junkshop. Mga estudyante sa topload kan mga dyip buda tricycle.

Tadtaod, mailaw na an mga bintana. Maluwas na an mga bituon (kun maruso ining mahimbog na dampog pasiring sa ibang tangod). Mabanggi na naman. Nakua ko an katrangkiluhan sa dungan na paglataw kan tulong karatula ki Mekeni na nakapako sa gate na gaba.

Marso 15, 2007.Pawa.
Ano an Mahalnas na Upon?

Puon ngonian an Mahalnas na Upon an magigi kong opisyal na blog sa tataramon na Bikol, ibuksan giraray ngonian na ika sampulo buda walong aldaw kan Mayo, 2008.

Hali sa pangaturugan an itsura kan Upon. Nangiturugan akong nagdaraguso daa an pahingurag na Upon sa Tabaco, pigsusurungkal kaini su mga haralangkaw tang itinirindog na harong. Garo pigkukutok su iksan ko mantang piggigibo ninda ini.

An Mahalnas na Upon iyo an imahinasyon buda sirong na kagimatahan (sub-conscious) na dipisil tubungon. Ini an dai madakop, pirming nakakadulag, mahalnason.

Digdi sa Mahalnas na Upon, regular kong iluluwas an mga naisurat ko na sa sakuyang mga notebooks na puwedeng ipabasa sa mga tawo. Digdi mahihiling an pidaso kan sakuyang hutok buda daghan, na saro sa dakulaon na mawot iyo an maparambong an satuyang tataramon na kinagimatan. An Mahalnas na Upon kagurubay kan Ang Tahanan kan mga Tula ni Jimple, ugaring an mahihiling digdi mga osipon, saysay buda iba pang kasuratan na dai ma-aapod na rawit-dawit o tula.