Tag-init na Banggi / Tag-init na gabi

Igwang bubon na sa lipot buda diklom kan banggi napapadago. An sakit sa tanog kaini an minapatakdag sa mga maragsip na dahon pasiring sa daga sa tag-init na banggi.

Pig-aagda kan bubon an mga bituon sa langit na trangkilo, pasiring sa daghan niyang tubig na daing hiro-hiro.

Sa tag-init na banggi, hali sa saiyang rarom nagkanta an bubon ki mamunduon, katono an pagdaguso buda pagsibog kan hukol sa mga kuwebang gapo: daing nakakahiling; daing nakakamangno; solamenteng an Kagurangnan sana na kagibo kan bituon, kan hukol buda kamunduan.

Kan nadangog ini kan mga bituon, nangirabo sinda sa rarom buda gayon kan kamunduan kan bubon. Tuminakig su silyab kan saindang mga lawas.

Saro siyang bubon na daing pagbulos, daing paghewas. Anas siya pagtao, na dulo saiyang minapararom, minalubong.

An mga bituon na daing ibang aram kundi maghemate ki pag-omaw buda haralangkaw na lugar, nag-aratakatak mantang nagpapatahob sa dampog.

May saro sana sainda an totoong nakadangog. Pinasilyab kaini an sadiri sa diklom kan kahewasan sagkod sa mariraw sa marumirom na tubig kan bubon an saiyang naglalaad na lawas.

Sa kaawagan na winagas kan diklom buminigla an madalion na silyab kan makintab na sim, an sulog kan salog na sa hidaling liwanag garo kiskis ki halas, an mga mata kan isog sa sildang kan bulan, dungan sa sarong hidaling pagliwanag kan bituon. Sarong hudyan na pagbiyo kan pirang ribong taon kaining paglaad sa saro sanang hidaling kimlat. Sa sibot na panahon nahapros kan hudyan na liwanag su tubig na itom.

Kun tururugon na kita kan bangging ini, na dai ta na nahiling su pagpara kan bituon sa ikog kan hidali kaining laad, buda kun dai ta na makukuang magngalas kun nata garo kulang ki sarong bituon an banggi—dai ta nanggad kuta palapwason na dai maghapot kun nata an bubon na panuon pa sana kasuogma, ngonian anas na sana daga?

Salin:

Tag-init na Gabi

Mayroong isang balon na sa lamig at dilim ng gabi, napapa-ungol. Ang kirot sa tunog nito ang nagpapalaglag sa malulutong na dahon patungo sa lupa sa tag-init na gabi.

Inaakay ng balon ang mga bituin sa langit na payapa, papunta sa dibdib niyang tubig na walang galaw.

Sa tag-init na gabi, mula sa kanyang lalim kumanta ang balon ng napakalungkot, katono ang pagsugod at pag-atras ng alon sa mga batong yungib: walang nakakakita; walang nakakapansin; tanging ang Panginoon lamang na lumalang sa bituin, ng alon at kalungkutan.

Nang marinig ito ng mga bituin, nangilabot sila sa lalim at ganda ng dalamhati ng balon. Nanginig ang kilyab ng kanilang mga katawan.

Isa siyang balon na walang pagdaloy, walang paglawak. Panay siya pagbigay, na lalo sa kanyang nagpapalalim at bumabaon.

Ang mga bituin na walang ibang alam kundi ang makinig sa papuri at matatayog na lugar, humagikhik habang nagpapakumot sa ulap.

May isa lang sa kanilang totoong nakarinig. Pinakilyab nito ang sarili sa dilim ng kalawakan hanggang sa maaninag sa malilim na tubig ng balon ang kanyang umiilaw na katawan.

Sa kadawagan na ikinalat ng dilim bumulaga ang mabilis na kilyab ng makintab na sim, ang daloy ng ilog na sa dali-daling liwanag tila kaliskis ng ahas, ang mga mata ng bangis sa sinag ng buwan, sumabay sa isang biglang pagliwanag ng bituin. Isang huling pagbuklod ng ilang libong taon nitong pagtanglaw sa isa lang na mabilis na kutitap. Sa mabilis na panahon nahaplos ng huling liwanag ang tubig na itim.

Kung tulog na tayo ng gabing ito, na hindi natin nakita yung paglaho ng bituin sa buntot ng madali nitong pagliwanag, at kung hindi na natin makukuhang magtaka kung bakit parang kulang ng isang bituin ang gabi--huwag sana nating palampasin na hindi magtanong kung bakit ang balon na punong-puno pa lang nung isang araw, ngayo'y lupa nang lahat?

Paintings: Vincent Van Gogh (I'm sorry for using such familiar images, I believe nothing expresses this work better than Van Gogh's most famous work.)

AN LALAKE SA HIGOD

Nakatukro na naman an lalake sa irarom kan mga puon kan gumamela sa higod kan harong na marambungon an tanom. An matang nakamaan palaog sa sarong bubon, daing pirok, huhunaon na nakahiling sa limpoy na dugmunan kan mga nuknok buda namok. Masusulo na kan nagraraning baga an saiyang ngabil, kulor talong sa hadok kan nikotina, pero garo dai siyang namamate. Baad nalingawan niya nang may ogom siyang sigarilyo. An namamate iyo an napapaagi, ayam o tawo. Pag-arog kaini, luway-luway niyang ikiling an payo sa direksiyon kan karagnas kan bitis. Dangan garo itok kan pandok kan elektrik pan na pagnasampot na an sagkodan mina itok pabalik, minakiling siya giraray sa kun anong pigmamaanan sa sirong kan pananom.

Sa ibang aldaw, mahihiling an lalakeng nagtataras ki mga sanga kan alang na kahoy o nagbabayubo kan kama-kama kan ugbos kamote. Huna mo, arog sana satuya, may ogom na sigarilyo, na mas halaba pa an abo kaysa sa supsupan, an aso ipadumig an saiyang mata. Daing girom, garo pirming may hararom na pigrurumdom, an wasiwas kan tigbas sa makunit na bayawas o marurugi, o an maan sa pigtatarangang kalibubog, garo pangiturugan.

Pero mas pirmi ining nakatukro, kairiba an mga pananom. Lalo na ngonian na tagsupang, ogom an sigarilyo buda nakahiling sa sarong mahewason na kaawagan o dagat na garo dai ta nahihiling—dai ta kayang hilingon: an pandok kan Dios na an silya purong kaogmahan.

Pagtugdon kan manok sa bagting kan simbahan sa orasyon, hali sa harong na natakluban kan rambong kan mga dahon, minaluwas an sarong babaying an pandok garo bilog na buhay nang nakahampang sa sarong maraoton na tanawon: an mata, hubas nang bubon, an buhok, walat na tungkag kan inasyab na paroy, an hapros kan unit ngirhat kan lumoy buda haraphap kan tulak kan gadan na insekto.

Titikwilon kaini an lalaki, arog sa pagpukaw, dangan mabalik sa laog kan harong na bilog na buhay niya nang kagumulan. Sa laog kan harong, mapuon an enot na ilaw. Malumlom ini sa asong hali sa dapog na kuminupot sa ploresent. Luway-luway na mabuhat su lalaki. Sunod-sunod na an bagting kan sadit na mga kampana, senyal na tapos na su pangadyi. Bago malaog sa pinto, makiling ini para sa sarong hudyan na hiling sa nagiging diklom nang mga tinanom. An mga amay na bituon sa langit nanginot sa sarong magayunon na banggi kan tag-init. Kun dai mo aram kun ano an nahihiling kan lalaki, huhunaon mong garo pigtutuom kaini an bilog nang aldaw hiniling, buda kinaagahan, hihilingon man sana gilayon.

Litrato: The Rosebud garden of girls ni Julia Margaret Cameron

Daramlagon (Enot na Banga)

DARAMLAGON (Enot na Banga) ni Jaime Jesus Borlagdan (http://lakadbulan.multiply.com)

I.

Mata na an mga diyos sa altar kan sala. An lalawgon kaini kahon ki plos na liwanag buda naghihirirong litrato. Yaon na man an bilog na pamilya sa atubangan, nakatukaw sa mayumok na sopa sa pag-utob digdi. An mga pandok ninda ramog kan anyil na banaag hali digdi, an mata ninda, daing hiro-hirong tubig. Mala rugado sa paghanap sa irarom kan aldaw, ipunan na ninda an relihiyon kan paghingalo buda paglinga.

Lingaon an mga ama na pinaduko sa mga papel sa lamesa, an lubot pinabaga sa tukawan na alpumbra; lingaon an mga ina na arog sa mga ama, nakalaom sa kahon puon aga sagkod hapon, sa pag-utob sa apod kan saindang mga pangiturugan; lingaon an mga aki na arog sa saindang mga magurang isapar an kamang kan mga oras, nakahampang sa mga blankong lanob, ngani sanang dumakulang arog sa saindang mga magurang; lingaon ining mga yaon digdi sa mga harong sa mag-inibungan kaining halipot na tinampo digdi sa subdivision na Deca. Sa Bagting kan microwave, madangadang an sarong hararom na mangko ki pinaputok na mais—an aso kaini naglalakop na insenso.

Sa luwas, sa mayumok na paros kan banggi, nagdudungan sa tabyon kan kurtina an anyil na liwanag sa mga bintana kan parades na harong: senyal na nalinga na an saindang mga pagrumdom. Pagrumdom bako sana sa agrangay buda sakit, kundi pati sa mga pag-awit kan saindang irarom—an saindang kalag. An banggi nagagadan, pano ki kaluyahan sindang dai digdi minalaban. Pig-ootro ko sana ining saimong tinaram, Dylan.

An totoong oras, alas-otso kan banggi. Tadtaod na su pagsulit kan mga kotse sa lambang garahe. Tadtaod naman su mga lagatik kan disiplinadong mga kubyertos sa mga porselana. Sa mga natad kan kada harong, nagbabatad sa ogis na liwanag hali sa mga poste an mga matunukon na tinanom. Sa mga dahon ninda, sa saga kan banaag, daing tunog na nakakatinir. Hababa an mga kudal kan harong, pero daog pa an sarong batalyon na hudiyo sa kadakulan ki garod buda mapanas na alambre. Sa kada trangkahan pa an laoman kan mga tandayagan na ayam. Kun saro kang soldados, an kada harong, kampo; kun saro kang preso, an kada harong, Alcatraz. Sa luwas kan mga maisog na kudal na ini, iyo an hipidon na tinampong midbid digdi sa apod na First Street. Para sa mga enot na pamilyang, enot na nagkaigwang kwarta para makabakal ki sadit na daga digdi, sa enot na subdivision sa banwa. Sinda an mga harong sa printera kan subdivision, sa may arko, sa may ngarangaan kan gabos, ipaisi sa gabos na an nakaistar digdi an mga enot.

Kun ano an yaon sa baba, kabaliktadan kan mga yaon sa itaas. Kun suriaw an yaon sa daga, dulom an yaon sa kalangitan. An mamundong emperyo kan kahewasan, an solamenteng kadlagan na dai pa nadudutdot kan tali kan tawo. Sa ibabaw kan gabos, nakalukdo ining itom na kapa kan mga bituon, ining marumirom na mga patente kan mga lingaw nang panahon. An nagkapirang ini ngonian sa kalangitan, sinda su pinalad na dai napara kan nag-aarik-arik na silyab kan garo pirming agang syudad. Sa saindang yaraon digdi ngonian, minabisa ako, minataong galang.

Sa otik na langit naglalataw an pulang bituon na puro kan lansang na tore. Pigbubutong kaini an mga panas kan mga sungay na aluminyo sa itaas kan mga atop pasiring saiya ngani maisabwag an ebanghelyo kan mga naghihirirong mga litrato. Pero dawa kagdaog na paghilingon an matang ini sa halangkaw na diklom, igwa pa man giraray ining mas halangkaw na diyos na pig-uutob. Buda kun maghimate kang maray, bako sana magdangog, mapabati saimo an pwersang ini. Kun maghimate kang maray, pagtinahuban mo an an talinga kan saimong lawas, dangan bukahon an talinga mong pirming wagas buda nakasupon sa saimong kapinunan buda kan kagabsan, madadangog mong gari tanog na ordinaryo, an sarong nagsusuway hali sa saralak-salak na ribok, an sarong hagong. Sa kama-kamadang tanog kan sarong momento, ini nakalubong. Sa pagtalibong kan mga magneto sa sadit na dinamo sa gabos na kagamitan, hali sa kurdon na iyo an mga kamot ninda na pigsususo sa mga saksakan, hali sa mga alambreng biribid, palaog buda paluwas sa mga kontador, pasiring sa mga higanteng bateriyang nakasabit sa mga poste, nakatakod sa tulong higot na linya.

Kun hihilingon an kabarayan, an tulong ini saro sana sa sarabod-sabod, burobiriribid na ugat na nakagamot gabos sa sentro buda kapinunan kan hagong, an totoong kagurangnan na minapahiling sa paagi kan anyil na banaag.

An hagong na ini halos garo sarong tataramon. Tataramon na parehas magayon buda makatakot. Bako dipisil sabuton an gayon kan mga liwanag, an ogmang dulot kan anyil na kalag hali sa utoban na kahon kan naguurukay-ukay na mga litrato, pero kaipuhan rumdumon na an hagong nagkakamang sa mga alambreng pinatos ki mahibog na goma ngani laomon an pwersa kaini sa saro sanang dalagan. Garo pano hayop an pwersang ini: maulamon, layas, buda maisog, pero kayang pagaroon. Sa piot na mga agihan, garo ini kabayong tinahuban an gilid kan mata ngani umutob sa haplit kan tumagiktik.

Sa sibilisasyon tang ini, sarong takot an ginibo ta para sa satong sadiri. Dawa bako ini madali mareparo, yaon ini. Kada sain ka bumirik, yaon an mga laoman na ini nakakanap o nakakutay sa gilid kan satuyang mga langag o sa mga dalan, garo mga gadan na ugat sa ibabaw, pero sa laog kan mahibog na patos, an pwersang masulugon. Garo pano ki dagit: nangongorag. Kaya an iagihan kaini minabururak, minaburuswak ki liwanag, tanog, andar, buhay.

II.

Sa ordinaryong aldaw tapos na an istoryang ini. Ta mararom sana an banggi dangan saro-sarong mapapalsok an mga ilaw sa lambang harong. Pero bako sa bangging ini. Mapuon ining istorya sa lugar harayuon digdi. Kay Roger Climaco na ngonian pigkakapkap an nag-riring na cellphone sa irarom kan saiyang ulunan. Sa liwanag kan LCD, mahihiling an mata niyang halos piriyong pa sa narawrawan na katurog. Pagkabasa niya kan mensahe, buminuhat siya sa nahihigdaan, duminuman sa may pintuan, dangan isinulot su pantalon na nakasabit duman. Sa ilaw na hali sa mga bintana, nariraw ni Roger an nakatamungon na kataning niya sa katre. Hinadukan niya ini, binugnot su muro na nakapasak sa ngimot, dangan kinabig su pintuan, dangan lagatik kan lock. Turutadtaod, sarong agrutong kan rebolusyon kan motor an nagpabungkaras sa kasubagong kataning ni Roger. Pigkapkap kaini su kabanga kan kama. Kan nahiling niyang magsaro na sana siya, inukupar niya na su bilog na higdaan. Pero dai na siya mangingiturog. Nakatutok an hiling niya sa bulaw na jacket ni Roger na an reflectorized na mga letrang “ALECO” naglalaad sa diklom. Buminuhat siya, dangan suminirip sa bintana. An saiyang halabang buhok nagubulaw sa saga kan liwanag hali sa mga poste. Pigmamaanan niya su gira kan dumog na rida kan motor ni Roger sa tinampo mantang luway-luway ining nagmamara. Garo pigbubura an dalan niya pauli. Sa kataning na natad, nagponan na naman su pag-arual kan magadan nang ayam, dali-dali siyang nagdapa sa kama buda nagkurubong ki tamong, kinuguson niya su tao saiyang munyika kan ama.

Sarong lugar na may brown-out an dinuman ni Roger. Yaon na duman su nagkapira niyang mga pag-iriba kan nag-abot siya. Pigbabaraba kan mga ini hali sa saindang service vehicle su mga hagyanan buda mga gear sa pagsakat sa poste. Bakong arog sa ibang aldaw na dai narawrawan su saindang katurog, sirilensyuhon an mga pag-iriba niya. Daing taramon o paulok an kada hiro ninda. Saro sanan an buot taramon kan mga ini: tapuson na an trabaho ngani makabalik na sa paghingalo. Iyo man daa ini an pagkalaen ni Roger sa saiyang mga pag-iriba. Dawa daa paburubalintukon mo, dai lamang daa nahahali an ulok kaini.

Nag-radyo su team leader ninda, pigtataram sa ibong na linya na na-ipos na ninda an mga gamit pansakat, handa na sindang sakaton an poste, pighahalat na sana an senyal hali sa parapalsok kan koriyente. Diit pang oras, kan nag-oho na su nasa base, tinanguan na kan team leader ninda si Roger na pwede nang sakaton.

"Barabluyon daw kamo, maray pa digdi na sana ako mapaparos-paros sa taas." ulok-ulok kaini, diretso sakrang sa hagyanan na nakahurandig sa duwang-pulong piyeng poste.

"Dali-dalion mo sana, Ger, ngani makauli na kita." Parumdom kan saro nindang pag-iriba.

Nangurus muna si Roger dangan suminakat na ini. Kan nasagkod na kaini su puro kan hagyanan, binalo niya kan tester su primary lines. Kan sigurado na siyang gadan an mga ini, pinunan niya na su saiyang trabaho.

Sa Control Room kan ALECO, mga pirang oras na an nakakaagi, sarong matarumon na silyab an buminaralda sa sararado nang bintana. Sarong kotse an nagparada buda hali digdi sarong nakaunipormeng empleyado an luminuwas. Duminiretso ini sa kwarto kun sain yaon su mga switch. Tinaraman kaini su namungawmungawan na nagbabatay duman na i-on na su switch ta tapos na su trabaho. Sabi kan nagbabantay dai pang abiso su team na nakaduty, dapat su mga nagtatrabaho mismo an magdigdi ngani magpaandar, idinuon kaini na iyo an patakaran. Sarong halipot na pasuway an nangyari. Kan nahiling kan empleyado na dai niya ini mapapatubod, uminapod ini sa cellphone dangan may pinakahuron sa nagbabantay. Sarong engineer an yaon sa ibong na linya. Garo na sana tando su nagabantay sa katatango. Binalik kaini sa empleyado su telepono pakatapos kan huron. Dai na ini nakaribok na puminaluway-luway pasiring sa Control Room. Duman, sarong berdeng boton an dinuonan kaini.

Daing nakahiro sa mga pag-iriba ni Roger kan bigla na sana siyang suminilyab na garong uhot.

III.

Diklom. Halos mamate mo sa lambang harong an sarabay na kigkig kan mga dai tuod sa diklom, an mga balinghaw, su mga muda. Turutadtaod pa an mga kamas-kamas, sa pagkapkap kan sulong-sulong kun hain su mga kandila o flashlight. Dai naghaloy sa kada bintana kan mga harong mahihiling an bulaw na liwanag kan mga kandila. May mga itom na itsurang nakasilag sa mga kurtina, sa huyop kan paros, garo an mga ini nagbabayle.

Sa mga luong kan kahoy nagkakawat an huyop. An sagitsit kan mga dahon garo malipot na awit, nanunuyatuya. Pero sa laog kan mga kongkretong kahon na an mga luho selyado ki salming, nabibilog an sarong hurno. Kan dai na matagalan su alingahot, saro sarong nagburukas su mga pinto. Sa diklom madadangog an mga boses ki tawo, an pinakahalangkaw na layap kan sarong ngarakngak bago ini bumagsak, tanog kan mga windchimes, lagatak kan skrin na pinto. Sa patos kan diklom, nagkahirilingan su mga magkataraning. Nagtukalan ki agrangay manungod sa alangaang buda diklom, natino man su gayon kan mga bituon na garo iruluwa pa sana hali sa itom na halunan.

Tibaad namati kan mga aki na haloy pa bago makakabalik an ilaw kaya sa mga magurang ninda nagpaararam sinda pasiring sa tinampo. Sa diklom an mga ikik kan mga lansang na gate na pigbubuksan. Sa tinampo, nagkurit sinda ki kahon na may ikis sa laog gamit an tipak kan pasang masetera.

Su mga soltero, hunto sa irarom kan Talisay nagurumol-umol palibot sa sarong gitara. Tadtaod pa, an mga pagsalakan kan boses buda kwerdas. Dai man ki bago o makangalas sa kanta pero sa bangging ini na napula an mga radyo, an mga TV, buda plaka, ini sana an kanta. Garo aram man pati kan gitara ining bago niyang importansiya. Kaya sa kahoy niyang lawas, itais na maray an mga nota bago ibuhian.

Sa tanog na ini na nagpipinaw-pinaw sa huyop-huyop, an mga bituon garo mapuluton an pagkimlat. An mga daragang nagsusukray sa luklukon kan harong, nagpaluway-luway pasiring sa balkon. Digdi sa harong harani sa puon kan Talisay su mga ibang daraga nakidagos, dawa an paaram ninda sa kagharong maki-istoryahan sa daraga niya, aram na kaini an tunay na obheto. Ta dawa su kagharong, napaakboy baga sa abaga kan saiyang agom. Ta sisay man an makakapugol sa gayon na naglulunad sa paros.

Dangan sa saro sa harong may nagluwas ki lamesa buda mga tukawan. Digdi su mga ama nag-urumpukan. Kadaklan sainda may boteng dara, an iba bitbit su tadang isira, su iba su maaluguog nang sinapnang mais na titimo-timoon kuta kasubago sa hampang kan telebisyon.

Su mga ina yaon man duman nagturukaw sa paragilid kan kahon na ikinurit kan saindang mga aki. Su mga aki nindang daraga nagsurusog sainda.

Mantang nagrararom an banggi, nagturuwang su mga soltero na kamadahon su mga alang na sanga na nasa gilid kan tinampo. Pagkahipid, pinagkutan ninda an mga ini. Garo mga apong kaito pa sana nakahiling ki kalayong nagparalakpakan su gabos, naggarasod ki pag-uyon. Buda dai pa ngani natutunong su palakpakan kan su pawara nang bulan nagsirang sa likod kan itom na mga harong. Kan nahiling ini kan mga soltero, nagrani sinda sa may kalayo, nagturukaw sa mga gapo sa gilid kan tinampo. Sarong ama an nakitukaw sainda, sinubli su gitara buda pinunan an sarong suanoy na kansion. Kan pagsagkod kan tono sa mga lamesa kan mga ama, napano su banggi ki boses na nagkakanta. Sa banaag kan kalayo maririraw an mga mata kan mga solterong napapaduman sa mga nakatukaw na daraga, na dawa narereparo na, dai makahiling na tanos.

Mantang nagrarani an katapusan kan kanta, dai namamatunong su mga soltero sa saindang natutukawan. Ugot an hiringhingan kaini, garo may mga mawot gibuhon na dai magibo-gibo. Dai nahaluyan, may dai na makatios an tuminindog, luminakaw pasiring sa lamesa kan mga ama, dangan hinampang an saro sa mga nakatukaw duman buda nagtaram,

“Pwede tabing isayaw an aki mo, Dr. Monteagudo?”

Naghirilingan su mga yaraon duman. Buda dai lamang nakadulag sa tarom kan pandangog kan mga ina buda mga daraga ninda sa harayo. Kiriling-kiling an mga ini sa sarong daragang yaon duman, na sa dalagan kan mga hiro-hiro iyo su aki kan Dr. Monteagudo.

Natunong su tugtog kan gitara. Tuminindog si Dr. Monteagudo, sadit sanang lalaki, na an lungsi dara kan haloy na pagkatuod sa kwartong luom. Pero igwang enerhiya an saiyang mata na garo dulot kan haloy na pagmaan sa dagat.

“Narumduman ko su sagugurang mga padi...” an taramon kaini sa mga pag-iriba. “Ramon, kun okay lang saimo na testingon ko an aki mo?”

“Aw, sige sana Dok, nag-uurogma kita digdi...” sabi kan Ramon.

Nagtango su duktor, nag-inom sa kapot niyang baso.

“Noy, ika si Boggie bako? Aki ni pading Ramon, hali sa maray na pamilya kan mga Buenavista...ini, kaogmahan sana ano? Hazel, nene, mari tabi digdi.”

Sa harayo su mga tiripon kan mga babayi, may pig-uusol na sarong daragita. Dai naghaloy, nagpasiring man giraray ini sa lamesa kan mga ama, dawa ngani tuda an kiling-kiling kaini sa hinalian niya. Makangalas, pero totoo, na bakong arog sa ordinaryong sitwasyon na kaagid kaini, kun sain an mga makakahiling siertong masupon buda makantyaw, sa bangging ini, dara gayod kan pagkabigla sa nangyari, daing ni saro na maka-sugot o makataram ki dawa sarong supon.

“Ano tabi ito, daddy?”

“Ini si Boogie, diyan sa Unit 11, aki ni Engineer Buenavista, pighahagad an permiso kong makisayaw saimo...tatao ka mag-pantomina?”

Bago sumimbag, kuminiling gilayon ini sa mga umpok kan mga ina. “Iyo tabi, daddy.”

“Sain ka man naka-ukod?”

“Sa P.E. mi tabi, sa folk dance...”

“Maray, tukawi muna duman nene sa may ki Mama mo. Ngonian, noy, itutugot ko an aki kong makisayaw saimo, kun...” Sa tampi kan tataramon na ini, sinaro-saro niyang hiniling su mga kahampang sa lamesa. “...madaog mo ako sa tigsikan...”

Laen-laen su reaksiyon kan yaraon duman. Su mga ama, uruyunon, lalo na si Mr. Buenavista, na tuminaram na magayunon su naisip kan duktor, su iba nabigla, napapakol a lamesa, su iba labi an kamawotan na makahiling na pasali na mata sana an nagngarkngak.

“Halat muna padi, ta may magayunon akong pandugang diyan! Su padihon kong taga-Pili, pinabalunan akong sarong galon na tuba—halat muna ta kwaon ko sa harong. Pwertehon ito ngonian, nganin an ambience talagang suanoy!”

“Tatao man palan kaan si padi, huna ko sa numero sana matibay.” Sugot kan saro. Urulukan.

Pero sa lado kan mga huben baliktad su sitwasyon. Su mga solterong nakatukaw sa mga gapo, pagkadangog kan taramon na ini kan duktor, ruminuluyos na garong alang na natong. Ni dai ninda aram kun ano an tigsik. Kaya baton-abaga sana an simbag ninda kay Boogie kan kinlingan sinda kaini.

“Ano tabi an tigsik?” Kagaw-payong hapot ni Boogie sa mga ama.

“Patiribayan kan isip, noy. Ipunan sa taramon na ‘tigsik ko an sarong bagay,’ dangan itataram mo su paliwanag kaini. Sa marawit-dawit na paagi.” Unabi kan saro duman.

“A, garo sa mga politiko?”

“Medyo. Kaso dapat an tanog sa hudyan pareparehas, buda an sawod kan kada linya parehas an bilang.” Simbag kan saro pa.

“Ano kaya? Punan ta na?” Ini si Dr. Monteagudo.

Tuminango sana si Boogie. Yaon na man su ama niya, ubo-ubo an mapasaon na galon na pano ki puting likido.

Tinigisan ni Ramon su baso ni Dr. Monteagudo. Tiniya kan duktor su diit sa daga.

“Para sa mga apo.”

Initaas niya su sadiyot na basong garo pading nagsasakramento.

“Tigsik ko ining sarong soltero

muyang ibayle an daraga ko

kan hinagadan kong diit na gibo

aw, naghapot pa sako kun pano?”

Sabay tangad sa basong kapot-kapot. Paralakpakan su mga yaon duman, orog na sa lamesa kan mga ama. Ngonian, gabos na hiling yaon na kay Boogie. Pero an hiling ni Boogie yaon sa garo sukang alak na nagbubulos sa basong garo haluyon mapano dawa hababawon. Na-alibadbadan su soltero kan ginawgaw na ini saiya kan duktor.

Pero gabos man sana ini sagin. Dai ninda aram na bako sanang aram niya kun ano an tigsik, kundi ini an uru-aldaw niyang pigkakabuahan. Duwa sanang tawo apwera saiya an nakakaaram kaini. Si Hazel na halos kada pag-uli hali sa eskwelahan nakakarisibing tipigon na papel na may maingaton na pagkasurat na rawitdawit; buda si duktor Monteagudo mismo na iyo an pirming nakakabutbot sa tukador kan daraga. Hilingon kan duktor su mapasinabuton na hiling kan sultero kay Hazel, buda an pagtango kan saiyang daraga.

Initaas ni Boogie su baso arog kan ginibo kan duktor. Ininaan niya man ini ki diit.

“Para sa bulan” taramon niya.

“Tinigsik ko an diklom kan banggi

Buda an mga daraga digdi

Pero saro sana an bituon

Siya su daragang buot sayawon.”

Dangan tinangad niya an nasa baso saka ibinugtak na nakatiulob sa lamesa.

Tulong tawo sana an enot na nagpalakpak. Si Ramon, su ina ni Boogie, buda si Hazel na halos daing tanog. Su iba garo namungnan. Si Dr. Monteagudo an puminangenot sainda. Kasunod kaini su rampahog na paralakpakan.

“Maorag, maorag” taramon kan namumula nang duktor. “Sa totoo kaan, noy, natitintiran akong haputon ka kun ngonian ka pa sana talaga naka-tigsik. Ta garo baga haluyon mo nang pig-gigibo ini.” Nanrulungsi si Hazel kan kinilingan ini kan saiyang ama. Aram niya-- an taramon kaini sa sadiri.

“Ta duman sa ginikanan ko, noy,” padagos kaini, kanayon pigtitigisan gilayon su sadit na baso, “sa isla kan Cagraray, sagkod ngonian, tuda pa an tirigsikan—iyo mga padi, orog na kun pista—ay maruluwas na diyan an paha sa alak. Makikitigsik sana ngani makatalab.”

“Garo gibo mo an duman padi, ano?” taramon kan saro sa mga itoon.

“Aw, iyo, pirmis. Soltero pa sana ako—halos arog kaini ki Boogie—su lolohon ko pano, konsehal sa barangay, prumotor, buda gurangan na sa rawitdawit—bueno, ipadagos ta.”

Inulaan giraray ki diit kan duktor su syasyaton niyang baso.

“Para sa pagkamoot.” Initaas su baso.

“Tigsik ko ining birhen na tuba

mukna sa panahon na halaba

pahalaton an saimong paha

ngani kaining siram makatana.”

Simbag man kan soltero, paghuraw kan gasod buda paralakpakan:

“Tigsik ko ining landay na tuba

hinalat ki maray su paha

siram dai lugod ki nakatana

orog pahaluyon, nagin suka.”

Kan napatunong na su para dangog, dulo na sa lado kan mga soltero, sa dai mapugulan na garasudan, urulukan, buda paralakpakan, suminimbag su gurang:

“Tigsik ko kamong mga kaakian

maisog, may sadiring kadunungan

ginikanan dai nanggad lingawan

orag nindo hali samong gurangan.”

Sugpon kan aki:

“Orag kan gurang samong pigrorokyaw

marhay nindong gibo dai mi lingaw

kaso sa ngonian dapat sanang saro

an oragon digdi sa sato.”

Ulok na mahamison an simbag ni Monteagudo, initaas su saiyang baso, dangan nagtaram:

“Maestro, entradahan mo na—Hazel, baba, mari digdi. Bako pa ako mabuyongon, mapahunod na ako.””

Nagpuon na su pantomina. Nagrani naman si Hazel sa saiyang ama.

“Pahilinga daw sakuya, nini, an saimong tibay sa pagbayli. Agom, kita man na duwa! Kita gabos, mari na!”

Kaya sa tahaw kan tinampo, su mga residente kan 1^st street nagbarayle, buda nagkanta kan Pantomina. Su ibang mga daraga, nagduruman sa lamesa kan mga ama, buda pigkaraganan ki inumon su mga baso. Ini, pigheras ninda sa mga solterong nakatukaw sa mga gapo. Su iba sainda, naagdang magbayle. Sagkod solamenteng su naggigitara na sana an natada kadurog an instrumentong solamenteng padaba niya. An mga tataramon na ining hali saiya, maduonon na naglakop sa paros:

“Herak man, herak man, lalaking isikwal...”

Mantang nangyayari ini, su mga kaakian nagkaraputan sa sarong talimon sa tahaw kan kahon na saindang ikinurit, ngani an ekis yaon sa sentro kan saindang bilog. Sa irarom kan sildang kan bulan, garo sinda mga lawas na gibo sa pilak. Mga banaag na naghahali sa mga malamti nindang mga unit.

Igwa man sindang sadiring kanta. Sarong kantang naukudan ninda sa sarong tambay, sabi daa bua, sa saindang eskwelahan. Manungod ini sa bulan na pigkaon kan sarong tandayag. Sa boses nindang pagdurungan garo mga huni ki diwit, pigbugaw ninda an maitom na dampog ngani dai matakluban an bulan. Pagnatatakluban man, minagasod sindang “Suuu!” arog kan pagbugaw ki bayong. Pagminaluwas naman an bulan minakanta sinda gilayon.

Nagrarom pa su banggi; nagrarom man su mapasaon na galon kan puting likido. Sa tahaw kan kalayo nagpuon an sayaw patalibong digdi. Nagharaya su mga yaon duman, naggarasod na garong mga buang ayam. Dangan nagpuon su durugdugan ki alak. Su sayaw nagin maringsal na burukudan patalimon sa ngonian nagraraba-raba nang kalayo. An nagbubulaw na dila kan plasma nagsasagkod na sa langit ngani tunawon an nagkapirang bituon, dangan tumagdo sa daga na mapulot na honey. Sa init na ini sa luwas buda sa laog, sarong daraga an puminuon ki sarong paghuba kan saiyang sulot na uminulakit sa gabos na nagpaparadagpadag sa sulo. Sa amak sinalya su dakul na gubing, buda an banggi nakaukod maghiling. Sa banaag kan kalayo an mga hikol-hikol kan bronseng lawas na ipakintab kan nagsalakan na tuba buda hinang. Sa pagkawara kan saindang mga sadiri dai ninda nareparo su mga aking saro-sarong nagbugnot ki nagkakalayong sanga hali sa amak dangan naglaog sa saindang lambang harong.

IV.

Sa sarong awto na padangadang sa dalan na garo pista sa gadan sa mga nakapagkot na kandila:

“Grabe palan padi su nangyari kay Climaco ano?”

“Diputa. Anong grabe, ngana.”

“Totoo daw itong uru-iristorya na bako man daa su sa control Room ta an nagpaandar? Sabi daa may nagduman na empleyado...”

“Nya iyo baga...su tawohan man sana ni boss Louie. May bisita daa su hayup, importante daa, nag-iirinuman garo, nagbibidyo-oke, dai na nakahalat.”

“Pinaandar? Nata dai niya aram na nasa operasyon su 426?

“Dai man gayod nataraman.”

“Tinaraman daa, sabi kan sa control room. Kundi nantig pinakahuron kay engineer. Dai na garo nakasuway. Pero diputa, tawo baga ito...”

“Ngonian sana ngani...garo makauragon magluwas.”

“Sayang man kan dilensiya padi...hehehe. Ika, ano, mabirik na kita?”

“Ano ka, sayangon mo su ginasolina ko digdi...bata dai ta na ini maluluwas sa masunod-- mabago nang gwardiya sa istasyon, papahalion na si Boragay, natiktikan na garo...”

“Hirak man su pamilya ni Climaco ano?”

“Dai man ki agom...soltero.”

“Sabi daa may aki ito...”

“Sabi daa...pero dai man baga ito nag-iistorya, masikretohon baga an parot na ito.”

“Iyo, ni dai nganing nakakaaram kun hain nakaistar...”

“Nya pano su gadan, sain lalamayan?”

“Inda, pero nasa morge na garo...dai pa daa ki naggagawad...”

“Putang pangyari ano...nagadan na ngani problema pa su mapalubong...”

Sa ibang lugar, sa harong ni Roger Climaco, kaitong Roger Climaco, ALECO Line-man, tolong taon sa serbisyo, 29 anyos, dai aram kun sain gikan, dai aram kun may pamilya, dai aram kun hali sain; nag-haya gilayon su ayam, pero su nakatamungon sa kama, dai na natakot ta turugon na ini, surusupsop an muro, nangingiturugan kan dudumanon ninda sa aga kan ama.

(Digdi itapos an enot na banga kan osipon na Daramlagon)

TAG-INIT NA BANGGI

Igwang bubon na sa lipot buda diklom kan banggi napapadago. An sakit sa tanog kaini an minapatakdag sa mga maragsip na dahon pasiring sa daga sa tag-init na banggi.

Pig-aagda kan bubon an mga bituon sa langit na trangkilo, pasiring sa daghan niyang tubig na daing hiro-hiro.

Sa tag-init na banggi, hali sa saiyang rarom nagkanta an bubon ki mamunduon, katono an pagdaguso buda pagsibog kan hukol sa mga kuwebang gapo: daing nakakahiling; daing nakakamangno; solamenteng an Kagurangnan na kagibo kan bituon, kan hukol buda kamunduan.

Kan nadangog ini kan mga bituon, nangirabo sinda sa rarom buda gayon kan kamunduan kan bubon. Tuminakig su silyab kan saindang mga lawas.

Saro siyang bubon na daing pagbulos, daing paghewas. Anas siya pagtao, na dulo saiyang minapararom, minalubong.

An mga bituon na daing ibang aram kundi maghemate ki pag-omaw buda haralangkaw na lugar, nag-aratakatak mantang nagpapatahob sa dampog.

May saro sana sainda an totoong nakadangog. Pinasilyab kaini an sadiri sa diklom kan kahewasan sagkod sa mariraw sa marumirom na tubig kan bubon an saiyang naglalaad na lawas.

Sa kaawagan na winagas kan diklom buminigla an madalion na silyab kan makintab na sim, an sulog kan salog na sa hidaling liwanag garo kiskis ki halas, an mga mata kan isog sa sildang kan bulan, dungan sa sarong hidaling pagliwanag kan bituon. Sarong hudyan na pagbiyo kan pirang ribong taon kaining paglaad sa saro sanang hidaling kimlat. Sa sibot na panahon nahapros kan hudyan na liwanag su tubig na itom.

Kun tururugon na kita kan bangging ini, na dai ta na nahiling su pagpara kan bituon sa ikog kan hidali kaining laad, buda kun dai ta na makukuang magngalas kun nata garo kulang ki sarong bituon an banggi—dai ta nanggad kuta palapwason na dai maghapot kun nata an bubon na panuon pa sana kasuogma, ngonian anas na sana daga?

Nakatalikod na siya kaito (su babayi). Nakahiling na sa dalan pasiring sa siya sana an nakakaaram. Buda duman sa saiyang padumanan, tibaad may naghahalat, ta ininutan na siya kan saiyang kaogmahan na makaabot duman.

/

Su saiyang kahampang (su lalaki) nakahiling sana sa talikod niya. An kawaran ki pakiaram pinamati saiya kan kinaban. Naghahanap kuta siyang tabang-- mas dulo pa kaiyan, naghahanap siyang katanosan. Pero dawa ngani kamot niya dai siya tinubod na dawa hapruson an likod na nagpupuon nang rumayo.

/

Sa likod kan kampanaryo, pigtatamong kan maluway na aldaw an itom kan mga kahoy. An mga traysikol, sa gabat, nagsasagyad an lubutan sa daga, nagkakamang na pauli. Gabos naghahali, sagkod an matada sana saiya, siya.

/

"Kun pwede niya sana kutang suluton an gayon kan saiyang kalag--imbes ining lawas na kinaaatian mo--tibaad mamumutan mo man siya."

/

Pero nagtalikod naman su nabayaan. Inda ngani kun su ngimot niya an nagtaram ta ini pirit niyang pigtatahuban, sa pagpuon kan takig na nagyuyugyog sa saiyang daghan. Sa totoo, dai ako mangalas na an mga taramon na ini, sinawod mismo kan kamunduan na iyo man an suminugo sa mga alang na dahon na tambunan an mga dalan kan daing herak.

//

Salin:

/

Nakatalikod na siya nuon (ang babae). Nakatingin na sa landas patungo sa siya lang ang nakakaalam. At duon sa kanyang patutunguhan, marahil ay may naghihintay, dahil naunahan na siya ng kanyang galak na makarating duon.

/

Ang kanyang kaharap (ang lalake) nakatingin sa talikod niya. Ang kawalan ng paki-alam pinaranas sa kanya ng mundo. Humahagilap sana siya ng tulong--mas pa diyan, naghahanap siya ng katarungan. Ngunit kahit nga kamay niya di siya sinunod na kahit yapusin ang likod na nagsisimula nang lumayo.

/

Sa likod ng kampanaryo, kinukumot ng mabagal na araw ang itim ng mga kahoy. Ang mga padyak, sa bigat, sumasadsad ang puwitan sa lupa, gumagapang pauwi. Lahat lumilisan, hanggang ang matira lang sa kanya, siya.

/

"Kung maaari niya lang sanang isuot ang kagandahan ng kanyang kaluluwa--sa halip itong katawan na kinadidirian mo--marahil mamahalin mo rin siya."

/

Ngunit tumalikod na rin yung naiwan. Hindi ko alam kung yung bibig niya ang nag-usal, dahil pilit niya itong binubusalan, sa pagsimula ng nginig na yumuyugyog sa kanyang dibdib. Sa totoo, hindi ako magtataka na ang mga salitang ito'y binigkas mismo ng kalungkutan na siya ring nag-utos sa mga tuyong dahon na ibaon ang mga daan ng di nahabag.

//

painting: "Separation" by Edvard Munch